Мал шаруашылығының тұрақты жем-шөп базасын құруда сүрлемдік дақылдар маңызды рөл атқарады. Ірі қара малдың жылдық рационының 30 %-ға жуығын, ал қысқы қорек кезеңінде 50 %-ға дейін сүрленген жем құрайды. Мал азықтық дақылдарды силостаудағы басты мәселе белок мәселесі болып табылады, оның жетіспеушілігінен сүрлем жиі жиналады. Амарант жайылымдық құрамдас бөлігі ретінде жасыл масса үшін өсіруге болады. Жасыл массаны мал бағу кезеңінен гүлдегенге дейін жақсы жейді. Дәстүрлі жасыл мал азығы — жоңышқа мен бедеде шамамен 4 % протеин, ал талшық 5–7 % құрайды және тез іріңделуіне байланысты дәмдік қасиеті пайдалану басталғаннан кейін бір аптадан кейін екі есе азаяды, ал амарантта ақуыз мөлшері жоңышқадан кем түспейді. — 4 % және тек 2–3 % талшық, яғни. 2 есе аз.
Кілтті сөздер: мал азықтық дақылдар, танаптың өнуі, өскіннің тығыздығы, вегетация кезеңі, жасыл массасы.
В создании устойчивой кормовой базы для животноводства большая роль принадлежит силосным культурам. Силосованные корма составляют около 30 % годовых рационов крупнорогатого скота, а в зимний стойловый период до 50 %. Главной проблемой при силосовании кормовых культур является проблема белка, по причине нехватки которого и нередко заготавливается силос. Амарант может выращиваться на зеленую массу как компонент пастбищ. Зеленая масса хорошо поедается скотиной от фазы стеблевания до цветения. В традиционных зеленых кормах для животных — люцерне и клевере содержится около 4 % протеина, а клетчатки 5–7 %, и в связи с быстрым огрублением поедаемость уже через неделю после начала использования уменьшается вдвое, а в амаранте содержание протеина не уступает люцерне — 4 % и всего 2–3 % клетчатки, т. е. в 2 раза меньше.
Ключевые слова: кормовые культуры, полевая всхожесть, густота всходов, вегетационный период, зеленая масса.
Ensilage crops play an important role in creating a sustainable fodder base for animal husbandry. Ensiled fodder makes up about 30 % of the annual rations of cattle, and in the winter stall period up to 50 % [1]. The main problem in the ensiling of fodder crops is the problem of protein, due to the lack of which silage is often harvested. Amaranth can be grown for green mass as a component of pastures. The green mass is well eaten by cattle from the stalking phase to flowering. The traditional green animal feed — alfalfa and clover contains about 4 % protein, and fiber 5–7 %, and due to rapid coarsening, palatability is halved a week after the start of use, and in amaranth the protein content is not inferior to alfalfa — 4 % and only 2–3 % fiber, i.e., 2 times less.
Keywords: fodder crops, field germination, seedling density, vegetation period, green mass.
Кіріспе
Амарантты ауыл шаруашылығына енгізу соңғы уақытқа дейін дұрыс қолдау тауып, таратылған жоқ. Қазіргі уақытта амарант — құрамында ақуыздың, аминқышқылдардың, пектиндердің, майлардың жоғары мөлшері бар әмбебап дақыл, биологиялық өнімділігі жоғары, амарант жаңа аумақтарға енгізу үшін ең перспективалы өсімдіктердің бірі болып табылады [2].
Әдебиет деректерін талдау бейімді сорттарды іріктеу, дәнді амаранттың биологиясы мен агротехнологиясын зерттеу жеткілікті зерттелмегенін, жем сапасын жақсарту үшін амарант өсіру технологиясының элементтерін зерттеу жұмыстарының бар екенін көрсетті [3].
Амарант — жер бетіндегі ең көне дақылдардың бірі, грек тілінен аударғанда «солмайтын гүл» дегенді білдіреді. Ол біздің дәуірімізге дейінгі 5000 жыл бұрын Оңтүстік Американың байырғы үндістері үшін ең маңызды тамақ көзі болды. Олар оны «Құдайлардың сыйы» және «Инкалардың наны» деп атады. Қазіргі уақытта бұл дақыл негізінен мал азығы ретінде насихатталады, бірақ ақуыз мөлшері бойынша дәнді дақылдардан асып түседі. Сонымен қатар амарант құрамында глютен жоқ және оның дәндерін астық нанынан бастап мюслиге дейін тамақ өнімдеріне қосуға болады [4,5].
Амарант белок, аминқышқылдары, егіс алқабының бірлігіне дәрумендер, макро- және микроэлементтер саны бойынша барлық дәстүрлі дәнді және бұршақ дақылдарынан асып түседі, биологиялық белсенді заттар мен қосылыстардың көп мөлшерін қамтиды. Химиялық құрамы бойынша амарант өте бағалы өсімдік. Соңғы жылдары мал шаруашылығының қарқынды дамуына байланысты өнімділігі жоғары, тағамдық құндылығы жоғары, келешегі зор, дәстүрлі емес мал азықтық дақылдардың бірі ретінде амарантқа қызығушылық артты. Амаранттың жануарлар рационына енгізу аминқышқылдарының құрамында теңдестірілген ақуыздың жоғары болуына байланысты дәнді дақылдардың және басқа да дақылдардың құндылығы төмен белоктарды пайдалану коэффициентін 1,5–2,0 есе арттыруға мүмкіндік береді. Мал азығына арналған амарант жүгері сияқты басқа дақылдармен қоспада пайдаланылады, ал таза күйінде амарант сүрлемі 5 есе арзан [6]. Амарантус тұқымдасының өкілдерінің көпшілігі дәстүрлі түрде арамшөптер (марант) және сәндік өсімдіктер (бағбандықта A. caudatus, A. cmentus, A. hypochondriacus, A. tricolor түрлерінің өкілдері қолданылады) ретінде белгілі. Ежелгі мәдениеттің жаңа өмірі амарант астық, мал азығы және құнды көкөніс және дәрілік өсімдіктер ретінде өсіруден басталады және оның жоғары өнімділігі үшін бағаланады, ол халық рационында ең үнемді жоғары ақуызды дақылдардың бірі болып саналады мал және құс шаруашылығында.
Зерттеудің өзектілігі
Мал шаруашылығының тұрақты жем-шөп базасын құруда сүрлемдік дақылдар маңызды рөл атқарады. Ірі қара малдың жылдық рационының 30 %-ға жуығын, ал қысқы қорек кезеңінде 50 %-ға дейін сүрленген жем құрайды. [1]. Мал азықтық дақылдарды силостаудағы басты мәселе белок мәселесі болып табылады, оның жетіспеушілігінен сүрлем жиі жиналады. Мәселені шешу көбінесе бұршақ дақылдарының есебінен мүмкін, дегенмен маңызды аминқышқылдарының теңгерімінің болмауы сақталады. Сондықтан өнімділік потенциалы жоғары және ақуыздың теңгерімді өнімділігі бар жаңа өсімдіктер қажет. Бұл өсімдіктердің бірі амарант болуы мүмкін [7, 8].
Өңірде өсірудің өзектілігі даусыз, алайда жаңа сорттардың биологиясы мен технологиясын білмеу оны өндіріске енгізуге кедергі келтіреді. Егіс мерзімі, тұқым себу нормасы, егін жинау мерзімі туралы ұсыныстар жоқ. Салыстырмалы қолайлы жағдайларда да өсірілген амарант тұқымдарының егістік өнгіштігі төмен (көбінесе 20–30 %) және вегетациялық кезеңнің басынан бастап қалыпты көшет тығыздығын қамтамасыз ету үшін отырғызу тығыздығы ұсынылады және оның себу нормасың арттыру 4–5 есеге [8, 9, 10].
Материалдар мен зерттеу әдістері
Далалық тәжірибелер Абай облысы, Бесқарағай ауданындағы «Оразхан» шаруа қожалығының егіс алқабында жүргізілді.
Абай облысы Бесқарағай ауданының климаты континенттік. Қаңтардың орташа температурасы -17°С, шілдеде 20°С. Атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері 250–300 мм. Бесқарағай ауданы Ертіс өзенінің оң жағалауындағы құрғақ дала субзонасында орналасқан, топырағы каштан құмды және құмды сазды. Ауданның гидрологиялық ерекшелігі оның жер асты тұщы суларының орасан көп жинақталған орнында орналасуы болып табылады.
Зерттеу объектісі — амарант. Астық бағытының амарант сортын («Гигант» жемдік сорты) зерттедік. Зерттеулер жалпы қабылданған әдістер мен ГОСТ (далалық және зертханалық тәжірибелер, зерттеулер және бақылаулар) бойынша жүргізілді. Амарант дәнінің талдауына негізделген, биоэнергетикалық тиімділік. Атап айтқанда, астықтың майлылығы, вегетациялық кезеңі, астықтың шығымдылығы мен жасыл массасы ескерілді. 2022 жылдың сәуірінде жүргізілген зерттеулер учаскенің рельефі жұмсақ толқынды, амарант егу үшін өте қолайлы екенін көрсетті. Батыстан шығысқа қарай созылған. Үш жылдан бері учаскеде егін жұмыстары жүргізілмеген. Тексеру кезінде кейбір жерлерді көпжылдық арамшөптер басып кеткені анықталды (Elytrigiarepens — жайма шөп және Glycyrrhizas.p — мия). Бұл аймақтың топырағы негізінен кәдімгі солтүстік сұр топырақ боп сипатталады. Егіс алқабында олар механикалық құрамы бойынша әртүрлі, жеңіл саздан орташаға дейін.
Зерттеу нәтижелері
Амаранттың өсу және даму фазаларын фенологиялық бақылау нәтижелері:
егістіктің өнгіштігі айтарлықтай төмен болды және тәжірибе нұсқалары бойынша 30-дан 60 %-ға дейін өзгерді, ал тұқым себу жылдамдығына көп тәуелді болмады.
Ауылшаруашылық әдістері: 20 см тереңдікте жырту, содан кейін тазалау және тырмалау (тіс тырма). Амарант тұқымдары өте ұсақ. Оларды топыраққа енгізу үшін жер бетіндегі топырақ кесектері 1–2 см-ден аспауы керек.
20.05.22ж. — егістің басталуы. Егістік жерді дискілі тырмамен өңдегеннен кейін, терең жыртпай, тырмаламай жүргізілді.
Сауалнама нәтижелері -топырақ ауыр болған жерлерде бетінде 3–5 см түйіршіктер пайда болды.бұл тұқымның топыраққа енуіне теріс әсер етті, ал жырту мен тырмалаудың болмауы көпжылдық өсімдіктердің тамырларын тазартуға әсер етті. Осыған байланысты егіс алқабында пайда болған көшеттер өсімдік тығыздығы бойынша, сонымен қатар олардың өсуі бойынша біркелкі таралмаған. Жақсы жағдайда танаптың ортаңғы бөлігінде механикалық құрамы жеңіл топырақтарда (өсімдік биіктігі 2–4 см) және одан да нашар — ауыр топырақтарда — егістіктің бастапқы және соңғы бөлігі (өсімдік биіктігі 1–1,5 см). Кейбір жерлерде қатардағы көшеттер көрінбеді, бәлкім, біріншіден, тұқым тереңдігі терен болғындықтан (көшеттер кеш болады) немесе топырақ бетіне түскен тұқымдар өне алмады (біркелкі емес жерлерде), екіншіден, сепкіштің тұқымсыз өтуінен немесе беткейлердегі, төбешіктердегі сепкіш каналдарға тұқымның біркелкі түсуінен болуы мүмкін (1-сурет).
Сурет 1. Тәжірибе учаскесіндегі амарант өскіндері
Егістіктің өнуіне айтарлықтай әсер еткені ауа температурасының бар екенін көрсетті, амарант тұқымының өну температурасы 12°С, бұл температурада өнгіштігі 70 % болатыны анықталды. Температураның +15-тен 20 °C-қа дейін және одан жоғары көтерілуі кезінде тұқымның өнуі 90 % жетеді. Осылайша, өну кезеңінде өну үшін орташа температура +20 ° C жеткілікті деп айта аламыз.
Амаранттың көшеттері себілгеннен кейін 10-шы күні, гүлденуі — 60-шы күні, тұқымның төгілуі — себілгеннен кейін 85-ші күні пайда болды. Зерттелетін сорт қыркүйек айының соңында піседі (1-кесте). Вегетациялық кезең 115–125 күн болды. Бұл Бесқарағай өңірінде астық үшін өсіргенде бұл сортты пайдаланудың болашағын көрсетеді.
Өсімдіктердің негізгі сандық белгілерінің бірі — өсімдіктің биіктігі. Амарант өсімдіктерінің өсуіне климаттық жағдайлар, нормалар мен себу әдістері әсер етеді.
Кесте 1
Бесқарағай ауданындағы Оразхан шаруа қожалығы жағдайында амаранттың өсу және жетілу көрсеткіштері, 2022 ж.
|
Сорт атауы |
Пісіп-жетілу |
Өсімдік биіктігі,см |
Вегетация кезеңі |
|
Гигант |
20 қыркүйек |
155 |
115–125 күн |
Әр гектарға себу нормасы 1,5 кг болды. Вегетациялық фазаның басында арам шөптер амаранттың өсіп-жетілуіне өте зиянды әсер еткенін айта кеткен жөн. Сондықтан егістік жерді арамшөптерден тазарту жер өңдеудің басты мақсаты болуы керек.
Күзгі өңдеуді жүргізген дұрыс, өйткені ол көпжылдық және тамырлы арамшөптермен жақсы күреседі, жер үсті өңдеуді жүргізу тиімдірек. Көктемде өсіруден бас тартуға болады, өйткені өсімдіктің тұқымдары өте кішкентай, олар терең көмілмейді. Егу мерзімі мамырдың аяғынан маусымның басына дейін. Бесінші күні көшеттер қазіргі заманғы дәл сепкіштермен себу кезінде пайда болады, бірақ басқа агрегаттарды қолдануға болады, қатар егістігін пайдалануға болады, бірақ кең қатарлы егіс кеңірек қолданылады, өйткені вегетациялық кезеңде дақылдарды арамшөптерден қорғау үшін қатараралық өңдеуді жүргізу қажет.
Амаранттың сабағы түзу жолақты, кезектесіп келетін жапырақтары бар, жапырақ табақшасының пішіні ұзынша, үстіңгі жағы сүйір. Негізгі тамыр түрі түбірше және бүйір түбірлері үстірт орналасады. Негізгі тамыр ұзындығы 55 см-ге дейін жетеді, конустық пішінге ие. Алғашқы 4 аптада тек тамыр жүйесінің қарқынды дамуы орын алады. 40-шы күні ол негізгі сабақтың тармақталуымен сипатталады, яғни. жылдам вегетативті өсу кезеңі басталады. Вегетативтік кезеңде сабақтың өсуімен қатар жапырақ түзілімдерінің (төменгі, ортаңғы, жоғарғы) түзілуі басталады. Гүлдері кішкентай, тығыз масақ тәрізді гүлшоғырларда жиналған. Гүлдену 60–65 күнде болады.
Тұқымның өніп шығуынан толық пісіп жетілуіне дейінгі вегетациялық кезең 115–125 күн. Жасыл масса түріндегі мал азығын өндіру үшін бұл сортты тұқым бүршіктену процесі қалыптасу кезінде, әдетте отырғызудан кейін екі айдан кейін, сабағы 155 см-ге жеткенде шабылды. Бұл бүршіктену алдында жасыл массаның белоктармен, витаминдермен және аминқышқылдарымен шекті мөлшерде қаныққандығына байланысты, ал егер көрсетілген уақыт кешіктірілсе, пайдалы компоненттердің оның қарқынды жетілуі үшін тұқымға өту процесі басталады. Амаранттың іс жүзінде жасыл массасы барлық жинақталған пайдалы компоненттерін жоғалтады және талап етілмейді. Жасыл массаны шабуға және жемге өңдеуге 10–15 күн бөлінді. Осыдан кейін шабылғаннан кейін күзге дейін қайталап шабуға аммиак тыңайтқыштарын енгізе отырып, суаруға ұшырады.
2022 жылы вегетациялық кезең жылы ауа райымен және жауын-шашынның мол болуымен сипатталды, бұл жақсы көшеттердің пайда болуына ықпал етті және өсімдіктердің дамуы мен егіннің қалыптасуына оң әсер етті.
Сондықтан мұндай жағдайларда жаңа рентабельді дақылдарды енгізу рентабельді шаруашылықты ұйымдастырудың санаулы жолдарының бірі болып табылады. Мұны амарант ауылшаруашылық технологиясын дамыту арқылы жасауға болады. Оны пайдалану оңай және фермада бар ауылшаруашылық техникасына негізделген.
Осылайша, жұмыс нәтижелері амаранттың өзінен бұрынғыларға ерекше талаптар қоймайтынын көрсетті, алайда жоғары өнім алу үшін келесі жайттарды ескеру қажет: егістіктердің тазалығы мен топырақтың құнарлылығы. Барлық көрсеткіштер бойынша ет-сүт фермаларының қызығушылығын тудыратын амарант мал азықтық дақылын кейіннен сүрлем түрінде өткізу перспективасы бар деп айта аламыз.
Әдебиет:
- Макарцев Н. Г. Ауыл шаруашылығы жануарларын азықтандыру: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы. — 2-бас., қайта қаралған. және қосымша / Н. Г. Макарцев / Калуга: Ғылыми әдебиет баспасы Н. Ф. Бочкарева, 2007. — 608 б.
- Чернов, И. А. Амаранттың жемдік пайдалану перспективалары // Жаңа және дәстүрлі емес өсімдіктер және оларды пайдалану перспективалары. II Халықаралық симпозиум материалдары. Т. 1. М.: Пущино, 1997. Б. 147–148.
- Победнов Ю. А. Амарант силостау / Жем өндірісі.-1997.-No5–6. — Б. 25–29.
- Вавилов, Н. И. Мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен географиясы / Л.: 1987. -23б.
- Шумилова, А. А. Федосеенко А. А., Маслов Ю. И., Магомедов И. М. Amaranthus Edulis L. Жапырақтарындағы нитраттардың мазмұны / «Дәстүрлі емес өсімдік шаруашылығы, экология және денсаулық» VI Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары — Симферополь, 1997. — Б.368.
- Чернов, И. А. Amaranthus l., тұқымдас өсімдіктерде жоғары ақуыздың биосинтезінің ерекшеліктері, құрамы, қасиеттері және оны амарант фитомассасынан бөліп алу технологиясы / Қазан мемлекеттік университетінің ғылыми жазбалары 149-том, кітап. 4. 2007.- Б.8–22
- Бекузарова С. А., Кузнецов И. Ю., Гасиев В. И. Амарант — Амаранта өсімдігі / Владикавказ. Colibri баспасы, 2014.-180б.
- Артемов М. В. Липецк облысының мал азығын өндіру жүйесі / Жем өндірісі — 1995.-No3.-Б.11–16.
- Асташов А. Н. Төменгі Поволжье жағдайында жемшөп өндіру үшін амарант өсірудің тиімділігі / Аграрлық ғылымның Таврия хабаршысы. — 2017. — No 2 (10). -МЕН. 51–54
- Артамонов Е. И. Қазіргі қоғамның мәселелерін шешудегі инновациялық тәсілдер: монография / ред. ред. Г. Ю. Гуляев. Пенза: ICNS «Ғылым және білім», 2017. — 280 б.
