Құрлықтың су ресурстары шектеулі болып табылады, бұл өсіп келе жатқан тұтынуды ескере отырып, уақыт өте келе әлеуетті даулы жағдайлардың туындауына әкелуі мүмкін. Жайық өзені Еуропаның ірі өзендерінің бірі болып табылады.
Мақалада Жайық өзені алабының су пайдалануның экологиялық-гидрологиялық сипаттамасы және қазіргі ерекшеліктері қарастырылады. Трансшекаралық өзен алабының жалпы мәселелері анықталды және трансшекаралық су ресурстарын басқару нәтижелері келтірілген.
Кілт сөздер: жайық өзені бассейнінің мәселелері, жүйелі экологиялық өзгерістер, төтенше экологиялық жағдай, ластанған және өте ластанған сулар, кешенді бағдарлама.
Водные ресурсы суши являются ограниченными, что, с учетом возрастающего потребления, со временем может привести к возникновению потенциальных конфликтных ситуаций. Р.Урал является одной из крупнейших рек Европы.
В статье рассматриваются эколого-гидрологическая характеристика и современные особенности водопользования бассейна реки Урал. Определены общие проблемы трансграничных бассейнов и приведены результаты управления трансграничными водными ресурсами.
Ключевые слова: проблемы бассейна реки Урал, системные экологические изменения, чрезвычайная экологическая ситуация, загрязненные и сильно загрязненные воды, комплексная программа.
Қазақстан мен Ресей мемлекентерінде орналасқан трансшекаралық өзендердің бірі ұзындығы 2428 км болатын Жайық өзені. Су жинау ала бы — 231000 км2. Бассейн су ажырататын Орал-Тау жотасы(теңіз деңгейінен 700–900 м) және Жалпы Сырт төбесімен қалыптасады. Жайық өзені Башқұртстан Республикасы Баранкулов ауылынан 18 км-де орналасқан таулы массивтерден бастауын алады. Башқұрстан жерімен ағып, Челябі,Орынбор облыстарын басып өтеді. Өзенге жоғарғы ағысында (Бастауы-Орск) 13 сала, орта ағысында (Орск-Орал) 14 сала келіп құяды. Қазақстан территориясындағы Елек өзені сағасынан бастап Батыс Қазақстан және Атырау облыстарымен ағып Каспий теңізіне құяды.
Сурет 1. Жайық өзенінің Қазақстан территориясындағы бассейні
Өзен жоғарғы жағында оңтүстікке қарай ағып жатыр. Өзен бастауы Орск қаласы. Орск қаласынан ағып басталатын бөлігі жоғарғы ағысы болып саналады.Оның терендігі 3м. Бұл жер тау өзеніне тән. Орта ағысы ол Орал қаласы. 850 км ағып тағы оңтүстікке қарай ағады. Бұл жер төменгі ағыс деп аталады оның ұзындығы 840 км. Жоғарғы бөлігіндегі Жоғарғы бөлігінде Орск қаласынан 70 км жерде Ириклинск су қоймасы орналасқан. Осы су қойма судың денгейін 30 м-ге дейін көтереді. Өзен төменгі ағысында 3 табиға зонасымен ағып өтеді: дала, шөлейт, шөл зоналары.
Дала зонасы (250 км созылып жатыр) Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігін алып жатыр. Жайық өзені тұсында бұл зонаның оңтүстік шекарасы Чапаев поселкесы арқылы өтеді (теңізден 634 км қашық). Одан әрі оңтүстікке қарай шөлейт зонасы созылып жатыр) зона ені 220 км). Бұл зона Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігін алып жатыр және Чапаев поселкесы мен Индер поселкесінің аралығымен өтеді. Индерден теңізге дейінгі аралықты (ені 400 км) шөл зонасы алып жатыр.
Республикамыздың жеріндегі ұзындығы 1082 км. Өзеннің бастауы жер бетінен 637м биіктікте, Каспий теңізіне құяр жері теңіз деңгейінен 28м төмен орналасқан. Өзеннің құлау бұрышы әр шақырым сайын 30 см-ге тең. Өзеннің қайранындағы тереңдігі 1м, негізгі арнасында 3м, иірімдерде 4–5 м-ге жетеде.
Трансшекаралық салалары: Елек, Ор, Қиғаш, Қобда, Уртя-Буртя және Шаған. Өзені әртүрлі табиғи ландшафттардан ағып өтеді. Жайықтың жоғарғы бөлігі Оралдың оңтүстік-шығыс таулы провинциясының орманды дала облысында орналасқан. Таудың орталық бөлігіндегі қыраттары батыс бөлігінен биік емес, шығысқа қарай орташа биіктіктегі қыратты және жоталы болып келеді.Таудың көп бөлігін қарағай мен қайыңды орманды шөптер, ал тау етегі орманды-далалы болып келеді.
Орал өзенінің батыс бөлігі еуропалық далаларда Ресей жазығының аумағында орналасқан. Орал Орал (Еуропалық далалық аймақтың бір бөлігі) Сирияның біртұтас ландшафтық даласынажатадыМуғалжар тауының оңтүстік-батысына қарай 365 м биіктікте басталған Жем өзенінің өзендері Жанжаш пен Жалаңаш қиылысында басталады. Каспий маңы ойпаты арқылы Каспийге жетеді. Gem özenі Akbіs men Атырау arqyly өtedi. Өзен ұзындығы 712 км, Судың жүзуі, 40 км2.
Орта және төменгі ағындарда жақсы байқалады. Төменгі ағынның құйрығы шөл тізбектеріне арналған.
Негізгі салалары: Атжақсы, Темір. Қоректену көзі қар суы. Ағынның орташа шығыны 488 млн. м3 құрайды, судың орташа жылдық ағымы 11,3 м3 / с құрайды. Қараша айында су еріп, сәуір айында ериді. Арна суару, жайылымдық суару үшін қолданылады [4].
Басқа трансшекаралық аумақ — бұл Елек өзені. Орынбор облысы Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстары арқылы өтеді. Су жинау алаңы 41,3 мың км құрайды. Ұзындығы 623 шақырым.
Мұғалжар тауының батыс бөлігінде Ұлы Түркістан алқабынан басталады және Жарсуат ауылының маңында Жайық өзенінің сол жағалауына құлайды. Жер асты суларының көзі жер асты сулары мен қардың суы болып табылады. Арна 150–170 метрге жетеді.
Сакмара өзенінің негізгі бөлігі Орал тауларында орналасқан. Башқұртстан аумағы арқылы өтеді. Жайық Орынбор қаласы тұсында қосылады. Ұзындығы 798 км. Су жинау алабы 30 200 км, ауданы [5].
Жайық тармақтары су режиміне сәйкес көктемде тез өзгеретін ағымның қазақстандық түріне жатады.
Жылдық судың ең көп шығыны көктемгі айларға келеді. Бұл сәуірдің екінші жартысында мамырдың басында байқалады.
Көктемгі су наурыз айының соңында және таңертең ерте басталады. Сумен толтыру ұзақтығы кішігірім суда 1–3 күн, ортасында 8–12 күн және ересектерде 20–30 күн [7].
Жер үсті сулары жақын орналасқан Ресейдің аумағы 10,6 км3 / г (1958 және 2009 жж аралығындағы бақылаулар негізінде). Қазақстан аумағы аумағындағы жер үсті суларының қоры 12,8 км3 / г (шамамен 4,1 км3 / г, Қазақстан Республикасы шекарасында қалыптасады, және 8,7 км3 / г, Ресей Федерациясы каналы)
Жайықтың жасыл желегі, орманды алқабы соңғы жылдары 8–10 есе азайып кетті. Егін тәуір шыққан жылдары 8–10 миллион тонна астық жиналады. Жыл сайын әр суы 1,2 миллион гектарға дейін шалғынды шайып өтеді. Өзен ондаған мың гектар еістікті суарады, жүздеген мың гектар жайылымға су шығарылады. Дүние жүзінде ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 3/1 жуығы Жайықтан ауланады [2].
Жайық-Каспий балық өнеркәсібі Қазақстан Республикасының ішкі су қорлары арасында жетекші орынға ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес бағалы балық түрлерінің Жайық және Каспий теңізінде болуы уылдырық пен балықты дүниежүзілік рынокка шығара алады. «Атырау балық» Атырау қаласы ірі уылдырық өндірудің арқасында көптеген елдерде экспортталады. Каспий теңізінің жақын орналасуы өндіріс салаларының, яғни балық шаруашылығы, балық өндіріс өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды. Облыстың бас экологы Роберт Сүйербаев кезекті есеп беру кездесуін өткізді. Бөрлі ауданында өткен жүздесуге Ақсай қаласының тұрғындары мен Бөрлі ауданының тұрғындары қатысты. Сонымен қатар, бұл алқалы жиынға үкіметтік емес ұйым жетекшілері, аудан басшылығы мен ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Тұрғындар сауалы денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау және мемлекеттік санипед қадағалау қызметіне де арналды. Жайық өзенінің экологиялық жағдайы, Қарашығанақ кенішінен бөлініп шығатын өндірістік қалдықтар, «Капустин Яр», «Азғыр» әскери полигондарының залалды әсері күн тәртібінен түсер емес. Бұл проблемалар Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде Бөрлі ауданына да қатысты облыстың бас экологы экологиялық заңнаманың табиғатты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мөлшерініңде нақты есебін шығару, экологиялық процедураларды тіркеу бөлімінде көптеген кемшіліктер бар екенін атап өтті. Ал аудан басшылығы Қарашығанақ кенішін игеру барысында бөлінетін күкіртті сутек, көмірсутегі мен азот қоспалары қалдықтарынан тұрғындар денсаулығына айтарлықтай әсері жоқ екенін алға тартты. Кеніштен бөлінетін залалды қалдықтардың зияндылығы да бекітілген нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұжырым жасалды.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалы да экологтардың алаңдаушылығын туғызып отыр. Биылғы жылы өзеннен 200 тоннаға жуық қауіпсіздігі жөнінен 1,2-класқа жатқызылған лас қалдықтар шығарылады. Улы заттарды сақтауға арналған полигон құрылысына қатысты мәселелер де шешімін таппай отыр. Полигон құрылысына қажетті 250 млн теңгенің 60 млн өткен жылы, ал 80 млн ағымдағы жылы ғана бөлінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық сақтау департаментінен келтірілген мәліметтерге сәйкес бөрліліктердің денсаулық жағдайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағалау нәтижелері республиканың өзге аймақтарынан ерекшеленбейді.
Жайық өзенінің балық байлығы тарихта көптеген адамдарды қызықтырған. Орал қаласының өлкетануі музейінде ұшы жыртқыш құстың тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген көрмеде аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Қазақстанның Батыс өңірі қырық жылдан астам уақыт бойы белсенді мұнай және газ өндіру аймағы болып табылады. Мұнда ірі отандық және шетелдік өндіруші компаниялардың экономикалық мүдделері тоғысты. Әйтсе де, қоршаған ортаға улы әсерімен байланысты мәселелер жөнінде көп жағдайда еш нәрсе айтылмайды немесе аз айтылады. Бірақ, зиянды химиялық қоспалардың және ауыр металдардың кері әсер ету саласындағы қазіргі заманғы зерттеулер көмірсутекті шикізатты өндірудегі ілеспе өнімдер секілді қоршаған ортаның, соның ішінде топырақтың да улы компоненттермен ластануы аймақтық мәселе болып қана қоймай барынша ауқымды мәселе болып табылатынын дәлелдейді.
Батыс Қазақстан аумағында Қарашығанақ және Теңіз кен орындары әлемдегі ең ірі мұнай-газ және конденсат кен орындары орналасқан. Егер 1974 жылы ашылған Теңіз кен орны, мұнайды өңдеудің салыстырмалы жылдық мәнінде бір қалыптылығын куәландыратын өңделудің соңғы сатысында болса, Қарашығанақ кен орны (1979 жылдан бері өндіру жүргізіліп келеді), 200 шаршы км. астам аумағы бола тұра әлемдегі мұнай және газ өндіру бойынша бірден-бір тиімді кен орындарының бірі болып табылады. Кен орыны күрделі геологиялық құрылысымен, өндірудің әртүрлі объектілерінің скважиналарының аузында /құйылысында/ жұмыс қысымының өзгеруімен, қабат құрамының ауытқуымен, конденсат құрамының — 490 г/м3 — тан 1000 г/м3 –қа дейін және улы белсенді тотығу элементтерінің жоғарылығымен ерекшеленеді.
Қарашығанақ мұнай газ конденсат кен орны 1979 ашылып, 1984 жылдан бастап тәжірибелік өндірістік игерілуде. Қазіргі кезде 1991 жылдың 5 — ші шілдесінде бекітілген Тәжірибелі — өндірістік игерудің айқындалған жобасына сәйкес игеру жұмыстары жүріп жатыр.
Кен орны Каспий маңы ойпатының солтүстік аймағында орналасқан.
Мұнайгазконденсатты кеніш терең жатқат тұз күмбезінің астында 25х12 км көлемінде орналасқан.
Мұнайгаздылық қабаты 300 метр — ден 1600-ге дейін, соның ішінде 200 метр қалыңдығында. Газмұнай шегі 4950 метр тереңдіңгінде, ал су мұнай шегі — 5150 метр.
1983 жылы мұнай газ конденсат қоры туралы есеп жүргізілді. Осы құжат негізінде 1984 жылы ВНИИГаз арқылы тәжірибелі — өндірістік пайдалану (ТӨП) жобасы жасалынды. 1988 жылы көмірсутектер қоры нақты дәлелденіп есептелінді.
Кен орны үш пайдалану объектісіне бөлінеді: 1 және 2 объектілері газды конденсатты және 3 — мұнайлы бөлімі болып, тереңдеген сайын конденсат мөлшері ұлғая бастайды 1992 жылы Қазақстан Республикасының үкіметі өнімді бөлісу жөніндегі келісімге қол қоюға шетелдік серіктестермен келіссөз жүргізе бастады. Бес жылдан кейін ҚОҚ (КПО) Қарашығанақты игеруге 40 жыл мерзімге лицензия алды.
2002 жылы жобаны игерудің негізгі — 2 фазасы басталды. Оның шеңберінде газ бен сұйық көмір сутектерін қайта өңдейтін, газды жер асты қабатына қайта айдайтын КПК және УКПГ-2, сондай-ақ, кенішті Каспий құбыр консорциумы жүйесімен қосатын және Қарашығанақ мұнайын одан әрі қаратеңіздегі Новороссийск портына дейін тасымалдауға мүмкіндік беретін 635 шақырымдық Қарашығанақ — Үлкен Шаған — Атырау экспорттың құбыры сияқты жаңа өндірістік объектілер салынып, іске қосылды. Бұған қоса КПО ескі өндірістік қауаттарды қайта жабдықтау мақсатында кең көлемді жұмыстар жүргізу. Атап айтақанда 100- ден астам ұнғыма күрделі жөндеуден өтті, қуаты 120 мегаваттық газтурбиналық электростансасын салып, іске қосты.
Қазіргі кезде пайдалануда тек бір ғана газды кешенді дайындау қондырғысы (ГКДҚ) бар. Оның құрамында LGA (Германия) жабдығымен жабдықталған үш технологиялық тізбек кіреді. Ол 1984 жылдан бері пайдаланылуда және ТМД елдерінен жабдықталынған төртінші технологиялық тізбек бар. Ол 1989 жзылдан бері пайдаланылуда. Сонымен бірге, Орынбор газ өңдеу заводыа өнім жіберілетін 377 мм диаметріндегі үш конденсат желісі және 720 мм диаметірінде тазартылмаған газды айдайтын екі газ желісі пайдаланылуда.
Отандық және шетелдік зерттеулерде көрсетілгендей, көмірсутекті өндіру нәтижесінде топырақта бірнеше геохимиялық өзгерістер болады, соның ішінде: 1) генетикалық горизонттарда және топырақты қапталда морфологиялық өзгерістер; 2) химиялық өзгешеліктер мен химиялық құрамының өзгеруі; 3) физикалық-химиялық өзгешеліктердің өзгеруі (ППК құрамы, сорлану және тұздалу); 4) ауа-су режимінің өзгеруіне әкеп соғатын топырақтың физикалық құрамының өзгеруі; 5) топырақты биоценоздің сандық, құрамдық және биологиялық белсенділігінің өзгеруі (микроорганизмдер, педофаундар, альгоценоздар және т. б.).
ҚМГКК қоршаған табиғи ортасына әсер ету көзі болып: скважиналарды сынау және игеру кезінде газды және конденсатты жағу үшін орнатылған шырақтар, ашық ыдыстар және қамбалар, реагенттерді сақтайтын қоймалар және алаңдар, қазаншықтар, бұрғылау және цементті ерітінділер, бұрғылаудың қатты қалдықтары және бұрғыланған ағын сулар, ауыр көлік құралдары.
Скважинаның тереңдік мөлшері, қолданылатын реагенттердің, қабатты флюидтердің саны, скважинаның дебиті мұнай және газ конденсатын өндірудің кері факторларының әсер ету масштабын анықтайды.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бері жүргізіліп келе жатқан Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен орнының топырақтың жай-күйіне әсері, өндіру аймағымен бірге, сонымен қатар, айналасындағы территорияларды қоса, зерттеулер топыраққа минералды тұздар және қышқылды ерітінділер (реагенттер) барынша кері әсерін тигізетінін дәлелдейді.
Мұнда нақты анықтайтын заңдылықты белгіленген: бұрғылаудың қатты және сұйық қалдықтарының әсері — шектеулі процесс және бұрғылау кешенінің негізгі территориясымен шектеледі, бұл кезде атмосфераның ерекшелігін ескере отырып, газды шырақта жағу кезінде жану өнімдерінің құрамындағы зиянды заттардың әсері, бұрғылау аймағының шегінен тыс жерлерге таратылады. ҚМГКК үшін санитарлық-қорғау аймағы 3 км құрайды.
ҚМГКК бұрғылау аймақтарына жақын жатқан территориялардың қоршаған ортасының жай-күйінің мониторингі атмосфералық ауаға негізгі техногенді әсер онда азоттың, күкірттің, көміртегі және күкіртті сутек оксидтерінің болуымен анықталатынын дәлелдейді.Тек қана көміртекті оксиді барлық сынамаларға қатысқанын айта кету керек.
Экологтардың және қоғамның айрықша назарын Қарашығанақ кен орынынан 4,5 км орналасқан Березовка ауылы аймағында орын алған жағдай алаңдатады.
Атмосфералық ауада құрамында азот оксидінің, күкіртті ангидридтың және күкіртті сутектің болу дәрежесі бойынша Бөрлі ауданының осы елді мекені, 2009–2010 жылдардың мониторингінің нәтижелері айғақтағандай, баяғы айқындаманы сақтай отырып, үш жылғы көрсеткіш бойынша бірінші орынды алды.
Төменде келтірілген мәліметтер (1 кесте) 2018 жылдың қаңтар және наурыз айларындағы Березовка ауылының атмосфералық ауасындағы негізгі ластаушы заттардың концентрациясын көрсетеді.
Кесте 1
Берёзовка ауылы маңындағы атмосфералық ауадағы зиянды заттардың мөлшері
|
Ластаушы заттардың атауы |
Ластаушы заттардың концентрациясы, мг/м3 |
Өзгертулермен, (+, — мг/м3) (1) / (3) |
Елді-мекен үшін ПДК |
||
|
Сынамаларды алу датасы |
|||||
|
14.01.2018 (1) |
24.01.2018 (2) |
28.03.2018 (3) |
|||
|
Көмірсутек |
0 |
0,001 |
0,002 |
+0,002 |
0,008 |
|
Күкірт диоксиді |
0,019 |
0 |
0,059 |
+0,04 |
0,5 |
|
Азот диоксиді |
0 |
0,033 |
0,028 |
+0,028 |
0,085 |
|
Көміртек оксиді |
2,4 |
1,5 |
2,2 |
-0,2 |
5 |
Алынған қорытындыдан Березовка селосының, сонымен қатар КНГКМ өндірістік зонасының шекарасына жақын орналасқан елді мекендердің атмосфералық ауасынан күкіртті сутегі, күкірт диоксиді, азот диоксиді бойынша концентрацияның артуы анықталмады. Алайда үш ластағыш заттар — күкіртті сутегі, күкірт диоксиді және азот диоксиді бойынша ПДК нормасынан аспаса да концентрацияның өсуі байқалады.
ҚМГКК іргелес территорияларының ауыр металдармен ластануын бағалау 2 кестеде берілген.
Кесте 2
ҚМГКК іргелес территориялардағы ауыр металдардың мөлшері
|
Сұрыптау нүктесі |
Сұрыптау тереңдігі, см |
Ауыр металдар |
|||
|
Pb |
Zn |
Cu |
Cd |
||
|
Успеновка ауылы |
0–20 |
6,171 |
22,863 |
7,813 |
0,229 |
|
20–40 |
5,230 |
18,340 |
7,053 |
0,033 |
|
|
Берёзовка ауылы |
0–20 |
7,956 |
20,007 |
10,395 |
0,539 |
|
20–40 |
6,097 |
19,751 |
9,005 |
0,161 |
|
|
Утва өзенінің маңы |
0–20 |
5,364 |
17,573 |
5,173 |
0,394 |
|
20–40 |
5,130 |
15,481 |
4,211 |
0,245 |
|
|
Жарсуат Ауылы |
0–20 |
4,785 |
22,564 |
9,124 |
0,372 |
|
20–40 |
4,239 |
21,184 |
8,782 |
0,023 |
|
|
ҚМГКК маңы |
0–20 |
8,368 |
25,249 |
13,784 |
0,627 |
|
20–40 |
7,561 |
25,502 |
12,326 |
0,337 |
|
|
ШРК |
6,0 |
23,0 |
3,0 |
0,5 |
|
Қолда бар мәліметтерге сүйене отырып, барлық ауыр металдардың дәрежесі (қорғасын, цинк, мыс және кадмий), мыстан басқасы (Cu), Успеновка, Берёзовка, Жарсуат және Жайық өзеніне жақын маңдарда жалпы алғанда ПДК сәйкес келеді. Бірақ, ҚМГКК жақын маңда мыстың мөлшері ПДК 4,59 есе артық.
ПДК-ның қазіргі заманғы нормалары әжептәуір консервативті, ал мұнай және газ өндіру зонасы мен оған жақын аймақтардағы улы заттардың болуына қатысты мониторинг нәтижесі бойынша алынған есептер сақтықпен бағалауды талап етеді. ПДК-ның критериі қайта қарауды қажет етеді және мұның күшінде қоршаған ортаның әр түрлі нысандарын ластаудың жалпы көлемдік бағалау мен экологиялық нормалаудың неғұрлым объективті параметрі болып табылмайды — оларды тек алдын ала бағалау үшін пайдалануға болады. Осылайша, ПДК-ның межелі табалдырығы төмендеу бағытында өзгертуді талап етеді, себебі мұнай және газжобалау аймағы сыналатын техногендік әсерлердің көлемі және кешенділігі ескерілуі қажет.
Әдебиет:
- Курмангалиев, Р. М. Жайық өзенінің гидрологиялық режимі және оның гидроэкологиялық проблемалары. / Р. М. Курмангалиев, М. Х. Онаев, Е. Б. Байшыган // бшм. — Уральск, 2006. — № 1. — 92–97 б.
- Курмангалиев, Р. М. Жайық өзені бассейніндегі экологиялық жағдайды бағалау және оның ықпалы / Р. М. Курмангалиев, М. Х. Онаев, С. М. Жумин // Ғылым және білім. — Уральск, Жәңгір хан ат.БҚАТУ — № 3. — 2009. — 139–143 б.
- Чибилёв А. А., Сивохип Ж. Т. Жайық — Каспий трансшекаралық бассейні қазіргі заманғы геоэкологиялық жағдайы және Қазақстан-Ресей //Ғылыми жұмыстар / Ростов-на-Дону: Баспахана ЮНЦ РАН, 2006. С.290–301.
- Чибилёв А. А. Жайық бассейні: тарихы,географиясы. Екатеринбург: УрО РАН, 2008. 312 б.
- Жайық өзені туралы халықаралық ғылыми — конференция// Самара ғылыми орталығы. 2009. 11 т, № 1.
- ТМД елдерінің трансшекаралық проблемалары. М.: Баспахана «ОПУС», 20037 248 с.
- Кужина Г.Ш Жайық өзені ағысының құрамындағы металлдарды зерттеу// ОГУ. 2010. № 1. 106–109 б.
- Гальперин Р. И. Жайықтың төменгі бөлігіндегі өзендер// Гидрометеорологияя және экология/ 2008 ж. № 4. 155–165 б.
- Селиверстова М.В Развитие международного сотрудничество для решения актуальных проблем, связанных с водой / № 6, 2009. С, 15–16.
- ТМД елдерінің трансшекаралық проблемалары. М.: Баспахана «ОПУС», 2003.7 248 с.
- Чибилев А.А Ириклинск су қоймасы: геоэкология, табиғи ресурстары// Екатеринбург. 2006. 183 б.
