Бала физикалық, психикалық және әлеуметтік тұрғыда баланың дамуы өте тез, аз уақыт ішінде дәрменсіз жаңа туған нәрестеден туа біткен реакциялардың аз жиынтығымен үлкен жолды еңсеріп, белсенді сәбиге дейін өтеді, ол қарап, тыңдауға, әрекет етуге, көмек алуға, қуануға қабілетті [1, 24 б.].
Сәбилер кезеңі екі фазадан тұрады (біріншісі – ұзақтығы 5-6 айға дейін, екіншісі – 12 айға дейін) және бір жыл дағдарысымен аяқталады. Бала кезінде баланың психикалық дамуы оның биологиялық және әлеуметтік жағынан дәрменсіздігімен және айналасындағылармен қарым-қатынас жасау мен өзара іс-қимыл жасаудың ең аз мүмкіндіктерімен анықталады. Сондықтан осы кезеңде бала дамуының басты бағыты – әлеммен өзара іс-қимылдың негізгі тәсілдерін меңгеру. Сәбилердің бірінші фазасына сенсорлық жүйелердің белсенді дамуы тән, яғни шоғырлану, бақылау, айналмалы қозғалыс сияқты болашақ бағдарлы реакциялардың қарапайым формалары. 4 айда жаңалыққа реакция пайда болады. Ол, атап айтқанда, жаңа затқа көзқарасты ұстап тұру ұзақтығында тұрады. Сондай-ақ есту қабылдауы (анасының дауысына реакция)затты ұстау және тексеру актісін қалыптастыру үшін үлкен маңызы бар тактильді сезімталдық дамиды. Сәбидің екінші фазасы басталғаннан кейін (шамамен 5 айда) баланың дамуында «сыну» болады. Оның басы бірінші бағытталған іс-әрекеттің – жету актісінің пайда болуымен сипатталады. Баланың психикалық дамуы үшін бұл акт өте маңызды болып табылады, өйткені оған байланысты пәндік қабылдау туындайды. Қол жеткізу актісінің арқасында кеңістікті қабылдау тереңдейді (қол созу кеңістігі). Қолдың белсенді дамуы негізінде, ол үлкен саусақты қарама-қарсы қою, балада затпен манипуляция мүмкіндіктері кеңейтіледі. Сондықтан, 4-тен 7 айға дейінгі жаста балада нәтижелі әрекеттер пайда болады,бұл заттың оңай қозғалуынан, одан дыбыстарды шығарудан көрінеді. 7-10 айға қатысты іс-әрекеттерді қалыптастыру жүзеге асырылады, яғни бала екі объектімен бір мезгілде, өзінен алшақ немесе бір-бірімен ара қатынаста өзара іс-қимыл жасауға үйретіледі. Сәбилер кезеңі аяқталған кезде (10-11 айдан 14 айға дейін) функционалдық әрекеттер пайда болады. Бұл іс-әрекеттер неғұрлым жетілдірілген қозғалыстармен сипатталады: ашу, салу, нанизация. Бұл ретте, егер бұрын бала бір тәсілмен әрекет етсе, ол ересектер көрсеткен және осы әрекетті бір заттарда жүргізген болса, енді ол барлық мүмкін объектілерде әрекет жасауға тырысады. Жету актісі баланың отыруын ынталандырады. Баланың пәнге тартылуының арқасында, бірақ оны тек ересек адамның көмегімен ғана ала алады, ол заттарға байланысты қарым-қатынас жасайды. Өмірдің екінші жарты жылдығынан бастап ересектерге көмек көрсету маңызды (іс-әрекетті ұйымдастыру, мақұлдау). Бұл ересектерге әсер етудің жаңа құралдары мен тәсілдерін қажет етеді [2, 101-104 бб.].
Дамудың ескі жағдайынан шығу баланың физикалық дербестігінің белгілі бір шектелуіне жауап реакциясы түрінде пайда болатын жағымсыз эмоциялардың пайда болуымен сүйемелденеді. Л.С. Выготский мұндай мінез-құлыққа «гипобулиялық реакциялар» деген атау берді, яғни қарсылық реакциялары, онда әлі ерік пен аффект дифференцияланбаған. Л.С. Выготский өмірінің бірінші жылының дағдарысын сипаттай отырып, оны автономды балалар тілінің пайда болуымен түсіндіреді. Ол баланың ортаға деген қарым-қатынасының өзгеруіне әкеледі, осылайша өмірге дамудың жаңа жағдайын туғызады. «Баланың әлеуметтік кеңістігіне қатысты әңгіме физикалық тұрғыда жүру сияқты рөл атқарады». Бұл кезең баланың дербестікке ұмтылуымен және сонымен бірге үлкендерге толық тәуелді болуымен сипатталады, бұл бірінші жылғы дағдарыстың басты қайшылығын құрайды.
Қорыта келе, баланың осы даму сатысы басынан бастап психикалық дамудың өзара байланысты екі желісі бар: адам қызметінің ойларында бағдарлауды қалыптастыру және адам қызметінің тәсілдерінде бағдарлауды қалыптастыру. Бір линияны игеру екіншісін дамытуға мүмкіндік береді. Осылайша, бала кезінде баланы тәрбиелеудің негізгі міндеті баланың қоршаған ортаға барынша кең бағдарын кеңейту және дамыту болып табылады. Эмоционалдық қарым-қатынас баланың сәби кезіндегі қызметінің негізгі түрі болып табылатындығын ескере отырып, балада қалыптасатын бірінші қажеттілікті – басқа адамға деген қажеттілікті қанағаттандыру өте маңызды. Баланың әлемге деген сенімі мен сезімін қалыптастыру үшін ересектермен қарым-қатынас жасау керек, өйткені баланың ересек адамдармен дұрыс және жеткілікті қарым- қатынас жасағанда фонематикалық құрамы ана тілінің фонематикалық құрамын қалыптастырады. Бұл ретте қарым-қатынас эмоционалдық-оң сипатта болуы тиіс. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, нәресте кезеңі ең қысқа мерзім ішінде барлық психикалық процестердің қарқынды қалыптасуының маңызды кезеңі болып табылады деген қорытынды жасауға болады [3, 150 б.].
Әдебиет:
- Валлон А. Психологическое развитие ребенка. – М.: Просвещение, 1997. – 195 с.
- Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. – СПб.: Союз, 2006. – 224 с.
- Обухова Л.Ф. Возрастная психология: учебник для вузов. – М.: Высшее образование; МГППУ, 2009. – 460 с.
