Ар-ұят деген өмірде сан түрлі сипаттарда тилы түсінікте формасында көрініс табатын феномен болып табылатынын байқаймыз. Ар-ұяттың сан түрлі түрлері бар, олардың мазмұнының айырмашылығы қандай екенін ұғынуымыз қажет. Тарихқа зер салсақ, өздерінің жеке қағидаларының ұстанған тұлғалар әр заманның данышпандары өз «ар-ұят» шеңберінде жүріп әрекет жасадың деп пайымдаған. Мұхаммед пен Иса, Сократ пен Платон, Конфуций адамзатты рухани жолмен жүруге, ар, ұят, намыс сияқты қасиеттерге бағыттаған, сол жолмен жүруге шақырған, ал тирандар, басқыншылар, ксенофобтар мен фашизм өкілдері өз алдына ар ұят, ар ождан бойынша өмір сүріп әрекет еттік деп есептеген.
Бұл мәселелерге этикалық әдебиет әр түрлі жауаптармен тұжырым жасап ұсынады. Римдік философ, мемлекет қайраткері Сенеканың пайымдауынша, өз этикалық қадір қасиеттерімізге қарай әр адамның қылықтарын сүзгіден өткізетін, сынайтын өз қорғаушы ішкі даусы болады, сол ішкі даусы сол адамның ар-намысы мен ұятын білдіреді деген.
Діни көзқарастағы философия бұл қасиеттерді Құдайдан адамзатқа берілген сана-сезімінің, ақыл ойының тәртібі деп санаған. Стоик философиясының көзқарасы өзіндік қамтамасыз етіп сақтанумен байланыстырады. Ар-ұят адам санасының моральдық психологиялық тетігі ретінде қоғамдық ортадағы әдептің императивтік яғни бұйрық беруші сипатындағы өзара қатынас құралдарына ұқсас келеді. Ол қоғамдық қарым-қатынастарда, мәдени байланыстарда, әлеуметтің іс-әрекеті мен қоршаған ортадағы қарым-қатынас пен өмір сүру тәртібінде шынайы бекітілген адами құндылықтардың топтың нақты жүйесін адамның рухани ішкі жан дүниесінде қорғайды. Ар-ұяттың өзгешелігіне оның тылсымдылығы мен қатар астарлылығы жұмбақтығы және ерекшелігіде жатқызылады. Ар-ұят- бұл ішкі жан дүниенің монологы іспеттес күш, мүмкін ол диалогта болуы мүмкін, тіпті ол ішкі жан-дүниенің әңгімелесуі болып та көрінеді [1, 50 б.].
Күнделікті өмірде ар-ұят қасиеттері адамның іс-әрекеті әдеттегі үйреншікті болып қалыптасқан шеңберден шығып кеткен кезде іске қосылатын өзіндік адамгершілік бағыттаушы күш ролін жүзеге асырады. Айта кететін жайт, ар-ұят кейде барлығын қамтитындай орасан күшке ие емес екендігін де ескеруіміз қажет. Адамгершілік келісуімәміле жағдайында немесе адамгершілікке жатпайтын жағдаяттар басым болған тұста еркін таңдау жасау мүмкіндікке ие кезеңінде ар-ұят өз бойына өзге текті жинақтап, өзін-өзі теріске шығару процесін жинақтап қабылдай бастайды. Ар-ұяттың өзін-өзі құлазуы, әрине алғашында адамгершілікке жатпайтын іс-әрекетті сезінуімен сипатталады. Уақыт өткен сайын адамның өзі-өзінен ұялып, қысылып, адамгершілік атрофия бағытымен жүреді, сонымен қатар өз әрекетімен қылығын моральдык түзеп реттеу аясынан сырт қалады.
Ар-ұят бұл кез келген адамның ішкі үні. Шындық пен әділеттілік, жоғары тұрған адамгершілік қағидаларының өзі де «ар-ұятқа үйлесімді іс-әрекетті» емін-еркін сипатында талдауға кепіл бола алмайды. Ар-ұят бұл адамдардың өз-өзіне беретін жауабы болып табылады. Бұл адамдардан яғни біздерден дұрыс салихалы өмір сүруді, толық сәйкесінше жарасымды ілгерілеп дамуды талап ететін біздердің айқын басты ішкі «даусымыз». Бұл біздің адамгершілігіміздің қалқаны, өзімізге және өзіміздің сөзімізде тұрып жауап бере алу қабілеті. Дербес ар мен ұятымыздың даусына құлақ аса біліп оны ести алуымыз үшін, біздер өзімізді тыңдай алуымыз керек, ал бұл үлкен күш қайрат мықтылықпен айқындалады. Біздер ең бірінші өзімізді тыңдай білуіміз қажет, көп жағдайда біздер өзімізден көрі өзге дауыстарға құлақ асамыз.
Ар-ұят түсінігі, егерде тұрақты берік өмірлік сенімі болмаған жағдайда, дәулетті, ауқатты бай адамдарда әлсіз болуы мүмкін. Дәулетке алғашқы қол жеткізіп жүрген адамдар мен байлыққа тойынған адамдардың да ар-ұят деген ұғымдардың әр түрлі болуы мүмкін екенін түсінуіміз қажет. Адам баласының ар-ұяттылығының мәнді құралы оның балалық шағынан бастау алатын тәрбие екені аян [2, 30 б.].
Ол оны қоршаған ортасынан, сол жүрген ортасының менталитеті мен психологиясынан сабақ алып және олар құндылықтар бағдары үлкен ықпалын тигізеді. Сол себептен де осы жерде ескере кететін жайт, іскер адамдар, топбасшылар- маман таңдағанда бұл адамның ар-ұятына әсер ететін факторларды ескеріп қарап таңдау жасағандары қажет. Әр түрлі халықтарда да ар-ұят туралы түрлі факторлардың әсер етуімен ұсынып түсінілуі мүмкін.
Алғыс білдіру
Ғылыми-зерттеу жұмысы «Болашақ» Ғылыми-зерттеу институты жанындағы Әлеуметтік-экономикалық және саяси зерттеулер орталығының «Құқықтық мәдениетті арттыру және мемлекеттіліктің негіз қалаушы құндылықтарын құрметтеуді қалыптастыру» университетішілік жобасы шеңберінде орындалып, университет құрылтайшысының қаржыландыруымен жарық көрді.
Әдебиет:
- Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. - Алматы, 1998.
- Амандықова С.К. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. – Астана: Фолиант, 2000.
