Бидай фитопатогендерін бақылау және тұқымның фитопатологиялық сараптамасының маңызы



Зерттеулер 2019–2022 жылдары Шығыс Қазақстанның егістіктерінде күздік бидайды қорғаудың тиімділігін арттыру үшін әртүрлі экологиялық топтардың фитопатогендерін мониторингтеу әдістері мен алдын алу шараларын негіздеу мақсатында жүргізілді. Зерттеу жылдарында бидайдың тұқымдық партияларының фитопатогендерінің түрлік құрамы өзгерді, бұл өсімдіктерді қорғау жүйелерін түзетуді қажет етеді. Fusarium тұқымдасының саңырауқұлақтарымен дақыл тұқымының инфекциясы бүгінде 70 % — ға жетеді, септориоздың қоздырғышы Parastagonospora nodorum — 35 %, қарапайым тамыр шірігі Bipolaris sorokiniana-42 %. Қаракүйе аурулары бидайдың тұқымдық партияларының 80- %-ында аз мөлшерде кездесті. Топырақ инфекцияларының дамуын бақылау егу алдында топырақтың фитосанитариялық жағдайын анықтауды, ауру қоздырғыштарының түрлік құрамын нақтылай отырып, вегетация кезеңінде өсімдіктердің зақымдану органдары бойынша сараланған күйін анықтауды талап етеді.

Кілтті сөздер: күздік бидай, Triticum aestivum, мониторинг, фитопатогендер, септориоз, қаракүйе аурулары, тамыр шірігі, тұқымның фитосараптамасы.

Исследования проводились с целью обоснования методов мониторинга и профилактических мер фитопатогенов различных экологических групп для повышения эффективности защиты озимой пшеницы на полях Восточного Казахстана в 2019–2022 годах. За годы исследований видовой состав фитопатогенов семенных партий пшеницы изменился, что требует корректировки систем защиты растений. Заражение семенами культуры грибами рода Fusarium сегодня достигает 70 %, возбудителем септориоза Parastagonospora nodorum — 35 %, простой корневой гнилью Bipolaris sorokiniana-42 %. В 80 % посевных партий пшеницы в небольших количествах встречались болезни каракистицы. Контроль за развитием почвенных инфекций требует определения фитосанитарного состояния почвы перед посевом, определения дифференцированного состояния растений по органам поражения в течение вегетационного периода с уточнением видового состава возбудителей болезней.

Ключевые слова: озимая пшеница, Triticum aestivum, мониторинг, фитопатогены, септориоз, головнеые болезни, корневая гниль, фитосарапт семян.

Күздік бидай азық-түліктік маңызы жағынан жаздық бидайға теңесе отырып, одан бірқатар артықшылықтарымен ерекшеленеді: ол күзгі-қысқы және ерте көктемгі ылғал мен қоректік заттарды тиімді пайдаланады, топырақты эрозиядан қорғайды, арамшөптермен жақсы күреседі, аурулармен аз залалданады, астық сұр көбелегінің жарақаттайтын кезеңінен өтіп кетеді, ұйымдастыру-шаруашылық жағынан өте бағалы және анағұрлым өнімді. Әртүрлі экологиялық топтардан 20-ға жуық қауіпті фитопатогендерді қамтитын зиянды организмдер кешені бойынша оны өсіру технологиясын фитосанитариялық оңтайландыру — бидай дәнінің өнімділігі мен сапасын арттырудың маңызды шешімдердің бірі.

Алдымен тұқымдар арқылы берілетін фузариозды-гельминтоспориоз ауруларының қоздырғыштары (bipolaris sorokiniana Sacc. Shoem., Fusarium Link.) күздік бидайдың өнгіш тұқымдарына, өскіндеріне және көшеттеріне зиян келтіреді [1, 2]. Олар танаптың өнгіштігін төмендетеді, өсу конусының өсуі мен дамуын тежейді, өскіндердің фитофагтар мен арамшөптерге бәсекелестік қабілетін әлсіретіп, төмендетеді [3]. Күздік бидай тұқымдарындағы патогенді кешеннің құрамына сонымен қатар Parastagonospora nodorum Berk. septoria қоздырғыштары, тұқымның көгеруі және дән ұрықтарының қаралығы жатады [4]. Содан кейін өскіндер мен көшеттердің жер асты мүшелері топырақ арқылы берілетін фитопатогендерді жұқтырады: фузариоз-гельминтоспориоз аурулардың қоздырғыштары және питиозды тамыр шірігі [5]. Түптену-гүлдену фазаларында бидайдың жалпы фитомассасының синтезін, өнімді бұталарды және масақтағы дәндердің санын азайта отырып, жапырақ-сабақ инфекцияларының зияндылығы ең жоғары мөлшерге жетеді, әсіресе зиянды септориоз, тат аурулары, жалған ақ ұнтақ, пирофороз. Дәннің толысуы мен сапасын жер-ауа немесе жапырақ-сабақ фитопатогендері нашарлатады: септориоздың қоздырғыштары, тат аурулары, қара масақ [6]. Топырақ фитопатогендерінің ішінен 1000 дәннің массасы фузариоз-гельминтоспориоз ауруының қоздырғыштарымен айтарлықтай төмендейді, бидай тамыр шірігімен зақымдалғанда, желімше мөлшері 2...3 % азаяды. Дәннің мөлдірлігі мен нан сапасын жалпы бағалау да төмендейді [7].

Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бидай дәніндегі микотоксиндердің құрамын бақылау өте маңызды, ол рұқсат етілген ең жоғары деңгейден аспауы керек [8, 9]. Астық токсикозын Fusarium тұқымдасының түрлері (F. graminearum, F. culmorum, F. solani, F. sporotrichioides және т. б.), эргот (claviceps purpurea), сондай-ақ R. Alternaria түрлері тудыруы мүмкін [10, 11].

Бидай фитопатогендерінің кең түрлік құрамы мен зияндылығы инфекциялар қоздырғыштарының экологиялық бейімделуін ескере отырып, оларды бақылау және алдын алу жолдарын қарастыруды талап етеді.

Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы (FAO) деректеріне сәйкес, әлемдегі бидайдың тек аурулардан шығыны 38 млн. тоннаға (сомасы 2,9 млрд. долларға) жетті, бұл осы аса маңызды азық — түлік дақылының әлеуетті өнімінің 9,5 % -ын құрайды. Қазіргі жағдайды талдау көрсеткендей, қорғаныс шараларына кететін шығындардың артуына қарамастан, зиянды организмдерден түсетін егіннің абсолютті шығыны дақыл өнімділігінің өсуімен бір уақытта артады. Дәнді дақылдардан жоғары өнім алудың негізі-кондицияланған тұқымдарды себу, яғни тұқым стандартында көзделген барлық көрсеткіштер (тазалық, өну, ылғалдылық және т. б.) бойынша сапа нормаларының талаптарына жауап беретін тұқымдарды себу. Қазіргі уақытта Қазақстанда сорттық дақылдардың пайызы 95-тен 60 % — ға дейін төмендеді. Көптеген шаруа қожалықтары тексерілмеген астық егеді. Тұқымға фитосараптама іс жүзінде жүргізілмейді, дегенмен дәнді дақылдар ауруларының шамамен 60 % — ы тұқым арқылы берілетіні белгілі. Сондықтан тұқымдарға фитосараптама жүргізу өте маңызды. Фитосараптама тұқым материалының сапасын білуге мүмкіндік береді, дұрыс шешім қабылдауға көмектеседі.

Зерттеудің мақсаты — Шығыс Қазақстан жағдайында күздік бидайды қорғаудың тиімділігін арттыру үшін әртүрлі экологиялық топтардың фитопатогендерін бақылау және аурулардың алдын алу әдістерін негіздеу.

Зерттеу материалы және әдістемесі . Зерттеу жұмыстары Шығыс Қазақстан агроценоздарында және ҚР АШМ АӨК МИК " РФДжБӘО» РММ зертханасы жағдайында бидайдың аудандастырылған сорттарында жүргізілді. 2019–2022 зерттеу жылдары ауа — райының алуан түрлілігімен сипатталды: 2020 ж. ылғалды (ГТК > 1), 2019ж. — құрғақ (ГТК < 1). Фитопатогендерді есепке алу үшін апробацияланған және авторлық әдістер қолданылды. Тұқымдардың фитосанитариялық жай-күйіне мониторинг МЕМСТ 50459–92 және МЕМСТ 12044–93 бойынша жүргізілді. Жыл сайын тұқымның 80–130 партиясына фитосарапталық талдау жасалды.

Топырақ инфекциясын бақылау мақсатында Шығыс Қазақстан өңірі шаруашылықтарында МЕМСТ 28168–89 бойынша топырақ үлгілері алынды. Сынақ өңіріне тән топырақ түрлері зерттелді: сілтіленген қара топырақ, сұр орман топырағы, кәдімгі қара топырақ және сортаң қара топырақ. Барлығы 2019–2022 жж. 500 мың гектардан астам жер зерттелді. Топырақта B.sorokiniana conidia көптігін анықтау үшін флотация әдісі қолданылды. Бидай сорттарының тамыр шірігімен зақымдануы 2019–2020 жж. ЖШС «Новая Заря» шаруа қожалығында орналасқан тәжірибелік алқапқа себілді. Алдыңғы дақыл –сүрі жер. Топырағы сілтілі қара топырақ. Күздік бидайдың тамыр ауруларының этиологиясы вегетация фазалары бойынша (өну, жетілу) бес қайталауда Нұр-38 сортында жер асты мүшелерін микологиялық талдау арқылы анықталды.

Жапырақ-сабақ инфекцияларының мониторингі жалпы қабылданған шкала бойынша жүргізілді. Жапырақ-сабақты инфекцияларға қарсы 1,0 л/га шығын нормасында Амистар Экстра тиімділігі Нур-38, Булава сорттарындағы Шығыс Қазақстан шаруашылықтарының егістіктерінде 2019–2020 жылдары түтікке шығу кезеңінде бағаланды. Әр сорттың ауданы 80–130 га құрады, бақылау ретінде әр алқапта 1,0–1,5 га өңделмеген жер телімі қалды. Агроценоздарда 2019–2022 жылдары жапырақ және сабақ инфекцияларына қарсы ауылшаруашылық тәжірибелерінің тиімділігі бағаланды. Жапырақ таты мен жапырақ септориозының дамуы мен таралуына топырақты өңдеудің және тікелей себудің дәстүрлі жүйелері, толық минералды тыңайтқыштармен және оларды қолданбай, алғы дақылдар мен сүрі жермен әсері салыстырылды. Екі факторлы эксперимент схемасы бойынша факторлардың әсер ету күші есептелді: «жыл» және «топырақты өңдеу», «жыл» және «өсімдіктердің минералды қоректену деңгейі», «жыл» және «алғы дақыл».

Нәтижелер және талқылау. Әр түрлі экологиялық топтардың фитопатогендері бидайдың белгілі бір вегетациялық кезеңдеріне сәйкес келеді (кесте 1).

Кесте 1

Бидайдың даму фазаларына фитопатогендердің ыңғайластындырылғаны

Фазааралық кезең	Фитопатогендердің экологиялық тобы
Егіс-өскіндердің шығуы(1...3 жапырақ)	1. Тұқымдар арқылы берілетін: шаңды және қатты қаракүйелердің, спорынья (тұқымдық), фузариозды-гельминтоспориозды аурулардың, тұқымның көгеруінің (топырақ), септориоздың, альтернариоздың (жапырақ-сабақ) қоздырғыштары. 2. Топырақ немесе тамыр-түйнек: фузариоз — гельминтоспорозды тамыр шіріктерінің, питиозды тамыр шіріктерінің қоздырғыштары.
Түптену-Гүлдеу	1. Топырақ немесе тамыр-түйнек: фузариозды- гельминтоспорозды тамыр шіріктерінің қоздырғыштары. 2. Жер үсті немесе жапырақ сабағы: ұнтақты көгеру, септориоз, қоңыр және сабақты тот, сары жапырақ дақтарының қоздырғыштары. 3. Тұқымдық және трансмиссивті: шаңды және қатты қаракүйе, дәнді-дақылдардың қуыршақтануы
Толысудың басталуы — толық пісу	1. Жер үсті-ауа немесе жапырақ-сабақ: септориоз, тот ауруларының қоздырғыштары. 2. Топырақ немесе тамыр-түйнек: фузариозды-гельминтоспорозды тамыр шіріктерінің, фузариоздың және масақтың қараю қоздырғыштары.

Зиянды организмдердің барлық экологиялық топтары (70 % — дан астамы) белгілі бір дәрежеде тұқым мен отырғызу материалы арқылы берілуге бейімделген. Олар тұқымдық экологиялық топтың фитопатогендерін тасымалдаудың негізгі факторы қызметін атқарады. Тұқымды өңдеу осы топтағы зиянды организмдердің берілуінің негізгі факторын жою және олардың өмірлік циклін толығымен тоқтату немесе олардың санын экономикалық зияндылық шегінен (ЭПВ) едәуір төмендету мүмкіндік береді [12, 13].

Тұқымдардағы фитопатогендердің таксономиялық құрамы бидай дақылының мониторинг нәтижелері бойынша (2019–2022 жж.) тұқымдардың 300-ден астам партиясы негізінен фузариоз-гельминтоспориозды тамыр шіріктерінің, альтернариоздың, тұқымның көгеруінің, септориоздың және бактериоздың қоздырғыштарымен ұсынылды (кесте. 2). 2019–2022 жылдарға арналған деректерді талдау бидайдың жер асты мүшелерінде фитопатогендердің байланысты Fusarium тұқымдас саңырауқұлақ түрлерімен жұқтырған партиялардың үлес салмағының ұлғаю тенденциясы бар екенін атап өткен жөн. Бидай тұқымдарының фузариоз саңырауқұлақтарымен зақымдануы 78 %-ға жетіп, шекті мәндерден бірнеше есе асып түсті, ал партиялардың жартысына жуығы 10 % және одан да көп жұқтырған, бұл себу алдында міндетті түрде тұқымды өңдеуді қажет етеді. Бидай тұқымдарында Fusarium тұқымдасының жеткілікті кең жиынтығы үнемі болды. Бидай дәндерінің Fusarium тұқымдас саңырауқұлақтармен жұқтыру дәрежесінің корреляция коэффициенттері және тамыз айындағы жауын-шашын мөлшері r= 0,721...0,869 болды [14].

Кесте 2

«Новая Заря» шаруашылығында бидай тұқымдарының себу және фитосанитариялық қасиеттері (2019–2022 жж.)

Көрсеткіш	Мин...Макс	Орташа	Талаптарға сәйкес келетін партиялардың үлесі, %
Тұқымның өнуі, %	63...100	94	77
Тамыр шіріктерінің таралуы, %	4...100	54	8
Тұқымның қоздырғыштармен ластануы, %:
Bipolaris sorokiniana	0...41	14	73
Fusarium spp.(тамыр шірігі)	3...75	24,5	47
Alternaria spp. (альтернариоз)	24...100	57	-
Penicillium spp. (көгеру)	0...13	3,1	-
Parastagonospora nodorum (септориоз)	0...35	7,8	51,5

Әр түрлі әсер ету механизмінің тұқым өңдегіштері бидай тұқымдары арқылы берілетін фитопатогендерге қарсы жоғары зертханалық және далалық тиімділікті көрсетеді және оларды сауықтырудың негізгі әдісі болып табылады [15].

Осылайша, бидайдың тұқымдық партиялары егу және фитосанитариялық қасиеттерді жүйелі түрде бақылауды қажет етеді, өйткені тұқымдар арқылы берілетін фитопатогендердің түрлік құрамы өте өзгермелі және оны нақтылау себу алдындағы тұқымды өңдеуді жүргізу үшін қажет.

Семей қаласының Шәкәрім атындағы университетінің магистранттары ҚР АШМ АӨК МИК «Республикалық фитосанитарлық диагностика және болжамдар әдістемелік орталығы» РММ қызметкерлерімен бірлесіп Қазақстанның Шығыс өңіріндегі бірқатар шаруа қожалықтарының тұқымдарына 6 мың тонна көлемінде жүргізілген фитосараптама біршама қауіпті жағдайды көрсетті. Шаруа қожалықтары гельминтоспориоз, фузариоз, бактериоз, септориоз, альтернария, саңырауқұлақ, зақымдалған тұқымдарды егеді. Бастапқы нәтижелер талданған барлық партиялардың сапрофиттік және паразиттік патогенді қоса алғанда патогендік кешенмен әртүрлі дәрежеде ластанғанын көрсетті. Тұқымдардың қоздырғыштар кешенімен залалдануының орташа алынған пайызы 90 %-дан астам болды.

Жоғарыда айтылғандай, өсімдік ауруларының көпшілігі тұқым арқылы таралады, өйткені олар химиялық құрамы жағынан көптеген бактериялар мен саңырауқұлақтар үшін толық қоректік орта болып табылады. Соңғы жылдары егілген тұқымның 75–80 % деңгейінде тұқым өңдеу көлемінің тұрақтанғанына қарамастан, тұқымдар арқылы берілетін жұқпалы аурулардың (әсіресе қаракүйе аурулары, тамыр шірігі) әлі де жоғары деңгейлі мәселе болып қала береді және алаңдаушылық туғызады.

Тұқымдық инфекцияның кешені жалпы өнімділікті 30–70 %, өнуді 35 % төмендетеді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша астық дақылдарының тозаңды қаракүйемен зақымданған алқаптарының пайызы 7,5 %, бидай бойынша таралуы– 0,03 %. Егістікте өсімдік ауруларының дамуын болдырмау үшін аурудың негізгі көздерінің бірі ретінде тұқымдарды зерттеу қажет. Тұқымның инфекциямен зақымдалуын анықтау егу сапасын анықтаудан маңыздылығы кем емес.

Көбінесе бұл тұқым себудің негізгі проблемасы болып табылатын патогендер, нәтижесінде сорттар мен будандардың өз әлеуетін ашуына жол бермейді. Уақтылы фитосараптаманың нәтижелері дәрілеуді мақсатты түрде таңдауға мүмкіндік береді, бұл тұқымды тозаңды және қатты шірік сияқты қауіпті аурулардан, тамыр шіріктері мен дақтардың әртүрлі түрлерінен сәтті қорғауға көмектеседі. Сонымен қатар, тұқымдардың фитосараптамасы препаратты дұрыс таңдап қана қоймай, сонымен қатар сараланған түрде дәрілеуге жақындауға мүмкіндік береді, яғни қорғаныс құралдарының жетіспеушілігімен тұқымдардың ең көп жұқтырған партияларына назар аудара отырып, оларды қайта бөлуге мүмкіндік береді.

Тұқым материалының ластануын айқындау мақсатында сапрофитті және бу инфекцияларының тұқымдарын фитосараптама дымқыл орамдар әдісімен (МЕМСТ 12044–93), тозаңды қаракүйе — бояу арқылы өскіндерді талдау әдісі, қатты қаракүйе-жуу әдісімен анықталады(Сурет-1).

Сур. 1. Бидай тұқымында фитопатогендер кешенін фитосараптама арқылы анықтау

Тұқымдарды алдын — ала өңдеу үшін заманауи препараттарды қолдана отырып, инфекцияның салыстырмалы түрде жоғары деңгейінде де өсімдіктердің сау көшеттерін алу мүмкіндігі жоғары, бәрі сол препараттардың тиімділігіне байланысты.

Фитосараптама барысында анықталған бидай тұқымдарының залалдануын ескере отырып, зертханалық жағдайда өндеуіш препараттарға талдау(сынақтар) жүргізілді. Келесі препараттар зерттелді: Кинг Дуо 8 %, К. С., Витакс, в. с. к., Ситизен 2 %, к. с., Ранкона 1,5 %, м. е., Иншур Перформ 12 %, к. с. Тұқымдарды өңдеу нәтижелері ең жоғары биологиялық тиімділіктің барлық патогендерге қарсы(дақылға, тұқымның жұқтыру дәрежесіне байланысты 82-ден 100 % — ға дейін) Витакс, в.с. к. 1,0 л/га + Ситизен 2 %, к. с. 0,08 л/га резервуар қоспасы болғанын көрсетті.

Препараттардың бұл комбинациясы тұқымдарды басқаларға қарағанда жақсы емдеді, өйткені Витакс екі компоненттен тұрады — Карбоксим + Тирам. Карбоксим бактериялық инфекцияны бақылауды қамтамасыз етті, мысалы бидайдың базальды бактериозы, ал құрамында Тебуконазол бар Ситизен 2 % препараты саңырауқұлақ инфекциясын тежеді. Шын мәнінде, бұл үш компонентті фунгицидтік өндегіш болды. Сондай-ақ, Иншур Перформ 12 %, Кинг Дуо 8 %, Витакс және Ситизен 2 % таза түрінде, Ранкона 1,5 % препараттары жақсы көрсеткіш көрсетті(биологиялық тиімділігі 65-тен 100 % — ға дейін).

Қорытынды . Фитопатогендердің популяциясын бақылау және тұқымның фитосараптамасын талдау ауруларды экологиялық топтары бойынша анықтап, оңтайлы алдын-алу шараларын қолданудың тиімділігі байқалды. Бидайдың тұқымдық партияларының фитосанитариялық жай-күйінің мониторингі нәтижелері фитопатогендердің түрлік құрамы өзгеретінін және бұл өсімдіктерді қорғау жүйелерін өзгертуді талап ететінін көрсетеді. Бүгінгі таңда бидай тұқымдарының фузариоз қоздырғыштарымен ластануы 70 % — ға, септориоз қоздырғышы-35 % — ға жетеді, ал ылғалданған жылдары партиялардың жартысы үшін олар уландырғышты таңдау және оны қолдану нормасын анықтау критерийі ретінде қызмет етеді. Қаракүйе аурулары бидайдың тұқымдық партияларының 80 % -ында аз мөлшерде кездеседі, бұл ықтимал қауіп тудырады. Бұл жағдайды ескере отырып, аурулардың алдын-алу шараларының тиімді әдістерінің бірі фитосараптама жасап, оңтайлы уландырғышты таңдау және фитосанитарлық бақылау болып табылатыны байқалды.

Әдебиет:

1. Торопова Е. Ю., Стецов Г. Я., Чулкина В. А. Эпифитотиология / под ред. А. А. Жученко, В. А. Чулкиной. Новосибирск: Издательский центр Россельхозакадемии, 2011. 711 с.
2. Burlakoti R. R., Shrestha S. M., Sharma R. C. Effect of natural seed-borne inoculum of Bipolaris sorokiniana on the seedling emergence and vigour, and early establishment of foliar blight in spring wheat // Archives of Phytopathology and Plant Protection. 2014. Vol. 47. No. 7. P. 812–820.
3. Чулкина В. А., Торопова Е. Ю., Стецов Г. Я. Интегрированная защита растений: фитосанитарные системы и техно- логии / под ред. М. С. Соколова и В. А. Чулкиной. М.: Колос, 2009. 670 с.
4. Коломиец Т. М., Панкратова Т. М., Пахолкова Е. В. Сорта пшеницы (Triticum L.) из коллекции GRIN (США) для использования в селекции на длительную устойчивость к септориозу // Сельскохозяйственная биология. 2017. Т. 52. № 3. С. 561–569. doi: 10.15389/agrobiology.2017.3.561rus.
5. Figueroa M., Hammond-Kosack K. E., Solomon P. S. A review of wheat diseases-a field perspective // Molecular Plant Pathology. 2018. Vol. 19. No. 6. P. 1523–1536.
6. Санин С. С., Корнева Л. Г., Поляков Т. М. Прогноз риска развития эпифитотий септориоза листьев и колоса пшеницы // Защита и карантин растений. 2015. № 3. С. 33–36.
7. Торопова Е. Ю. Экологические основы защиты растений от болезней в Сибири. Новосибирск: Юпитер, 2005. 371 с.
8. Левитин М. М. Микроорганизмы в условиях глобального изменения климата // Сельскохозяйственная биология. 2015. Т. 50. № 5. С. 641–647.
9. Монастырский О. А. Микотоксины — глобальная проблема безопасности продуктов питания и кормов // Агрохимия. 2016. № 6. С. 67–71.
10. Соколова Г. Д., Глинушкин А. П. Механизмы устойчивости к фунгицидам фитопатогенного гриба Fusarium graminearum// Микология и фитопатология. 2020. Т. 54. № 6. С. 391–403.
11. Hussein H. S., Brasel J. M. Toxicity, metabolism, and impact of mycotoxins on humans and animals // Toxicology. 2001. Vol. 2. No. 167. Р. 101–134.
12. Disease impact on wheat yield potential and prospects of genetic control / R. P. Singh, P. K. Singh, J. Rutkoski, et al. // Annual Review of Phytopathology. 2016. Vol. 54. P. 303–322.
13. // IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. XVI-th International Youth Science and Environmental Baltic Region Countries Forum. 2019. Vol. 390. Article 012015. URL: https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1755–1315/390/1/012015 (дата обращения: 15.05.2021). doi: 10.1088/1755–1315/390/1/012015
14. Мониторинг грибов рода Fusarium Link. и их микотоксинов на зерне пшеницы в Западной Сибири / Е. Ю. Торопова, И. Г. Воробьева, М. А. Мустафина и др. // Агрохимия. 2019. № 5. С. 76–82..
15. Влияние многокомпонентных протравителей на зараженность фитопатогенами посевного материала и фитоценоза яровой пшеницы / С. В. Бурлакова, Н. Г. Власенко, Н. Д. Чкаников и др. // Агрохимия. 2020. № 5. С. 72–79.