Шығыс Қазақстан облысы шаруашылықтарында мүйізді ірі қара телязиозының таралуы және емдеу оның нәтижелері

Мақалада Шығыс Қазақстан облысы шаруашылықтарында мүйізді ірі қара телязиозының таралуы және емдеу нәтижелері ұсынылған Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында бұл аймақта таралған ауру қоздырушысының түрі Thelasia rhodesi жұмыр құрты екенін көрсетті. Сонымен қатар, телязиоздың жылдық таралу көрсеткіші (ИЭ) 32,5 %,ал жаз айларында (ИЭ) 80 % құрайтыны анықталып. Телязиозға шалдыққан малдар жетілдірілген әдістермен, жаңа дәрілермен емделіп, нәтижесі ұсынылды.

Түйін сөздер: Thelaziidae, Thelazia, Thelazia rhodesi, Th.gulosa, Th.skjabini, телязиозды кератоконъюнктивит, Ивермек, ретробульбарлық новокайн блокадасы.

В статье представлены результаты лечения и распространения телязиоза крупного рогатого скота в хозяйствах Восточно-Казахстанской области. В ходе исследования выяснилось, что тип возбудителя болезни, распространенного в этой области, является chelasia rhodesi. Кроме того, установлено, что годовой показатель распространенности телязиоза (ИЭ) составляет 32,5 %, а в летний период (ИЭ) — 80 %. Телязиозные животные лечились усовершенствованными методами, новыми препаратами и были представлены результаты.

Ключевые слова: Thelaziidae, Thelazia, Th. rhodesi, Th.gulosa, Th.skjabini, телязиозный кератоконъюнктивит, Ивермек, ретробульбарная новокаиновая блокада.

Телязиоз — ірі қараның көзінде паразиттік тіршілік ететін Spirurata отрядына, Thelaziidae тұқымдасына, Thelazia туысына жататын жұмыр құрттар тудыратын гельминтоз. Ең көп тараған түрі Thelazia rhodesi мал көзінің ішкі қабығы қалтарыс қуысын конъюнктиваны және үшінші қабығының астын мекендейді. Қалған екі түрі Th.gulosa және Th.skjabini жас түтікшелері мен жас өзегін мекендейді. Телязиоз кеңінен таралған аурулардың бірі. Одан мал шаруашылығы едәуір зиян шегеді: сиырдың сүті кемиді, бұзаудың қоңы төмендейді, өспей қалады. Телязиозға шалдыққан, соқыр болып қалған мал шаруашылық мұқтажын өтей алмайды, оны емдеу үшін бірталай қаражат жұмсауға тура келеді. Мысалы, сиырдың сүті 20–45 процентке кемиді. Телязиоз құрты ірі қарадан басқа зубр, қодастан табылған. Телязиоз қоздырғыштары биогельминттерге жатады, аралық иесі сиырдың көзінен аққан жаспен қоректенетін жайылым шыбындары. Телязия құрты малдың көзінен жылдың қай мезгілінде болсын табылады береді, бірақ жаз айларында көбейіп телязиоздың клиникасы байқалады. Телязиозбен мал барлық жасында да ауырады. Дегенмен бұзау — тайыншаларда ауыр өтеді. Құрт көздің коньюнктивасы ішінде қыстап шығады да, жаз шығысымен көптеген балаңқұрт (личинка) туады. Балаң құртты малдың көзіне қонған шыбын жұтып қояды. Шыбын денесінде 2 рет түлеп балаң құрт малға қайта жұғатын сатыға жетеді [1,2].

Зерттеу жұмыстары 2018–2019 жылдары Шығыс Қазақстан облысының бірқатар шаруашылықтарында жүргізілді. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей телязиоздың жылдық таралу көрсеткіші (ИЭ) 32,5 %. Ал жазда (ИЭ) 80 % — ға дейін жетеді,

Ересек телязия құрттарын немесе олардың балаң құрттарын табу үшін көзден шайынды алынды. Шайындыдан табылған телязидің түрін анықтағанда олар зат шыныға қойылып, өңделіп, үстіне бальзам құйылып, жабын шынымен жабылып жалпы қабылданған әдістермен зерттелді. Ауру қоздырушысының түрі анықтағыш кесте бойынша анықталды [3].

Телязиозға шалдыққан малдар жетілдірілген әдістермен, жаңа дәрілермен емделіп, нәтижесі анықталды. Зерттеу нәтижелері төменде берілген.

Зерттеу бұл аймақта таралған ауру қоздырушысының түрі Thelasia rhodesi жұмыр құрты екені көрсетті. Оның тұрқы 0,7–2,1 см. Сыртқы қабығы ақшыл түсті, көлденең сызықшалармен көмкерілген. Ауыз қуысы кішкене. Еркегінің тең емес, ұзынды — қысқалы екі спикуласы бар [4].

Сурет 1. Thelasia rhodesi құртының бас бөлімі

Сурет 2. Thelasia rhodesi құртының құйрық бөлімі

Бұл аурудың негізгі клиникалық белгісі конъюнктивит. Ауру малдардың көздерінен жас ағады, коньюнктивасы қабынады. Ол көбіне 1,5 жастан асқан ересек малда байқалады. Инвазия интенсивтілігі (ИИ) малдың бір көзінде 1–5 телязия құртына тең [5].

Сурет 3. Телязиозды конъюктивит

ИИ нвазия интенсивтілігі 10 және одан да жоғары болғанда ауру асқынып, кератоконъюнктивитке айналады. Ол көбіне 8 айдан -1 жас аралығындағы бұзау — тайыншалардан анықталады.

Сурет 4. Телязиозды кератоконъюктивиттің асқынған түрі

Телязиозды кератоконъюнктивитті емдеу нәтижесі.Шаруашылықта мал дәрігерлері телязиозды кератоконъюнктивитке (ноғала) шалдыққан малдардың үшінші қабағын сылып алып тастап, антибиотиктер ұнтағын себіп емдейді. Мұндай малдарда телязиоздың айқын клиникасы жойылғанымен, көзінің жас нүктелері дәнекер ұлпамен бітеліп, жас үнемі төменгі қабақтың сыртына ағып, созылмалы коньюнктивит, қабақ терісінің дерматиті дамиды.Телязиоздың клиникалық белгілері айқын байқалмағанымен, ол малдар жасырын телязиоз тасушыға айналады. Соңғы уақытқа дейін телязиоздың арнайы емі ұсынылмаған еді, ветеринариялық қолданысқа ивермектин негізінде жасалынған кең ауқымды антигельминтиктердің енгізілуі бұл мәселені шешуге мүмкіндік берді. Біз бұл мақсатта бұған дейін ИВЕРМЕК дәрісі мен телязиозға арналған гелді қолданып, жақсы нәтиже алған едік.

Сонымен қоса зақымдалған көзге симтоматикалық ем ретінде бициллин — 3 антибиотигін қосып ретробульбарлық новокайн блокадасын жасадық. Ретробульбарлық блокада жасау техникасы:

Көмекші малды станокқа бекітіп (немесе бағанаға), блокада сол көзге жасалатын болса оң жағынан тұрып, сол қолымен малдың сол жақ шекесінен (мүйізінен), ал оң қолымен астыңғы жағының тісі жоқ жиегінен ұстап, малдың мойны мен басын сол жақ жамбасына қыса қозғалтпай ұстады. Ал оң жақ көзге блокада жасағанда керісінше, көмекші сол жақтан тұрып, оң қолымен малдың оң жақ шекесінен (мүйізінен), ал сол қолымен астыңғы жағының тісі жоқ жиегінен ұстап, малдың мойны мен басын оң жақ жамбасына қыса қозғалтпай ұстады. Үстіңгі қабақтың терісін көз шарасы деңгейінде 5 % иод ерітіндісімен өңдеп, блокаданы оң жақ көзге жасағанда малдың мойынына сүйене оң жағынан тұрып, сол қолының алақанын малдың маңдайына қойып (сол жаққа жасағанда керісінше) бас бармақты көз шарасының жиегіне және көз алмасының жоғарғы жағына жанастыра қабақ пен көз алмасын қозғалтпай ұстап тұрып, бір рет қолданылатын шприцтің инесін қабақ терісі арқылы көз шарасы сүйегі мен көз алмасы арасынан келесі жақтың құлағының сыртқы есту тесігіне бағыттап, тайыншаларға 4–5 см, ал ірі сиырларға 6–8 см тереңдікке енгіздік. Тайыншалардың салмағына байланысты көздің ретробульбарлық кеңестігіне 5–10 мл, ірі сиырларға 15 -20 мл 0,5 % — ды новокайнға езілген бициллин — 3 антибиотигінің ерітіндісі егілді. Бициллин — 3 тайыншалардың бір көзіне 300 мың ӘБ, ал ірі сиырдың бір көзіне 600 мың ӘБ — нен есептеп қолданылды. Ерітіндінің жылы болғаны қадағаланды. Егер блокада малдың екі көзіне де жасалуы тиіс болса, екінші көзіне дәрі келесі күні егілді. Дәрі еккеннен соң көз алмасының аздап көз шарасынан томпайып шыққаны, қарашықтың кеңейгені, жоғарғы және үшінші қабақтардың түскені, конъюнктива мен ақ қабықтың қызарғаны, ісінгені және қабақ пен көз алмасының қозғалысының шектелгені байқалды. Бұл құбылыстар 1,5–2 сағаттан соң басылды. Кератоконьюнктивитте ем арасына 5 күн салып, 2 –ші рет қайталанды.

Емдеуді 2 рет қайталағаннан кейін жануардың көзінен аққан эксудат толық тиылды, конъюктиваның қабынуы басылды, 6 тәуліктен кейін көптеген малдың қасаң қабығында аздаған бұлдырланудан басқа, телязиоз белгілері толық жойылды. Тек ауру асқынған қасаң қабығында жарақаттар пайда болған малдарды емдеу жалғастырылды. Олардың көзін 15–20 күндері көз ауруының белгілері жойылып, жазылды. Тек жоғарыда айтылғандай ауруы асқынған малдардың кейбіреуінің қасаң қабықтарында «ақ» қалғаны байқалды.

Ауруға шалдыққан малдардың екінші тобы бақылау тобы ретінде пайдаланылды. Бақылау тобындағы малдардың көзіне 1 % тетрациклин майы жағылып емделді. Бақылау емнің тиімсіздігін көрсетті. Сондықтан олар алғашқы әдіспен емделіп, толық жазылуына қол жеткізілді.

Қорытынды:

1. Шығыс Қазақстан облысының шаруашылықтарында мүйізді ірі қарада телязиоздың жылдық таралу көрсеткіші (ИЭ) 32,5 %. Ал жазда (ИЭ) 80 % — ға дейін жетеді.
2. Зерттеу бұл аймақта таралған ауру қоздырушысының негізгі түрі Thelasia rhodesi жұмыр құрты.
3. Телязиозға шалдыққан малдарды Аверсек 2ВК дәрісін дәрісін бір басқа 0,2 мл есептеп, мойын терісі ішіне егіп дегельминтизациялау және сонымен қоса зақымдалған көзге бициллин — 3 антибиотигін қосып ретробульбарлық новокайн блокадасын жасап емдеу тиімді.

Әдебиет:

1. Сабаншиев.М. С. Паразитология және жануарлардың инвазиялық аурулары. Оқу құралы. Алматы,- 2011. — 480 б.
2. Гусейнов, Н. Г. Телязиоз крупного рогатого скота / Н. Г. Гусейнов// Ветеринария. — 2010. — № 2. — С. 33–35.
3. Деркач, С. В. Терапия и профилактика телязиозов крупного рогатого скота / С. В. Деркач, Г. С. Сивков, В. Н. Домацкий, Л. А. Глазунова, Н. И. Белецкая,Ю. В. Глазунов: рекомендации. — Тюмень, 2007. — 32 с.
4. Беспалова, Н. С. Особенности эпизоотологии телязиоза крупного рогатого скота в Липецкой области / Н. С. Беспалова, Н. А. Григорьева, Е. О. Возгорькова // Международный научный журнал. — Киев, 2016. — Вып. № 1. Т. 1. — С. 7–8.
5. Востроилова, Г. А. Параметры острой токсичности препарата для лечения телязиоза крупного рогатого скота / Г. А. Востроилова, Н. А. Григорьева, Л. В. Ческидова // Проблемы и пути развития ветеринарии высокотехнологического животноводства: мат. Междунар. науч.-практ. конф. — Воронеж: Издательство «Истоки», 2015. — С. 115–117.