Elimizdegi fıtosanıtarlyq jaǵdaı jáne ósimdik karantıniniń quqyqtyq negizderi



QR AÓK memlekettik ınspeksıa komıtetiniń karantındik sharalar boıynsha maqsatty baǵyttarda kóptegen jumystar atqarýynyń arqasynda karantındi mándegi zıankester – shyrshanyń úlken ulpa jebiri (Dendroctonus micans), sibirlik jibek kóbelegi (Dendrolimus sibiricus Tschetw.), shyrshanyń úlken qara murtty qońyzy (Monochamus urussovi Fisch.), shyrshanyń kishkene qara murtty qońyzy (Mono-chamus sutor L.), qara qaraǵaıdyń murtty qońyzy (Monochamus galloprovincialis Oliv.), qylqandy qara murtty qońyzy (Monochamus saltuarius Gell.) sıaqty, Qazaqstan Respýblıkasy terrıtorıasynda joq nysandar tizimi keńeıdi. Sonymen qatar, elimizdiń terrıtorıasynda shekteýli taraǵan karantındi nysandar tizimi qaýyn shybyny (Myiopardalis pardalina Big.) jáne jupsyz jibek kóbelegimen (Lymantria dispar L.) tolyqty. Zertteý nátıjeleri boıynsha qaýyn shybynynyń taralý oshaǵy Qyzylorda oblysy bolyp tabyldy. Al jupsyz jibek shybynynyń negizgi oshaǵy Aqmola jáne Soltústik Qazaqstan oblystary bolsa, Almaty men Shyǵys-Qazaqstan oblystarynda olardyń oshaqtary azǵana terrıtorıany alyp jatyr [1].

Elimizdegi karantındi aram shópter óte zıankestigimen erekshelenedi. QR AShM AÓK memlekettik ınspeksıasy komıtetiniń derekteri boıynsha respýblıkada karantındi aram shópterdiń bes túri tirkelgen: jataǵan ýkekire (Acroptilon repens L.) men aramsoıaýlar (Cuscuta trifolii Babingt. jáne onyń t.b. túrleri) barlyq jerlerde, ıaǵnı oblystarda, jýsanjapyraqty oıranshóp (Ambrosia artemisiifolia L.) Almaty oblysynda, kópjyldyq oıranshóp (Ambrosia psillostachya D.C.) Batys Qazaqstan oblysynda jáne tikenekti alqa (Solanum rostratum Dun.) Jambul oblysynda taralǵan (sýret) [2].

Sýret. Кarantındi aram shópterdiń Qazaqstan Respýblıkasy terrıtorıasynda taralýy

Qazaqstan Respýblıkasynyń «Ósimdik karantıni týraly» Zańyna (1999) sáıkes, memlekettik karantındi fıtosanıtarlyq baqylaý men qadaǵalaý nysandaryna: aýyl sharýashylyǵy, sondaı-aq orman jáne ásemdik ósimdikteri, egistik jáne otyrǵyzatyn materıaldar, ósimdikter jáne olardyń bólikteri (qalemsheler, jýashyqtar, túınekter, jemister), sondaı-aq karantındi nysandardy tasymaldaýshy ósimdik tektes kez kelgen basqa ónimder; ósimdik aýrýlaryn týdyratyndar – tiri sańyraýqulaqtar, vırýstar, bakterıalar, nematodtar, keneler men nasekomdar; nasekomdar, ósimdikter aýrýlaryn týdyratyndar kolleksıalary, gerbarııler jáne tuqym kolleksıalary; karantındi nysandardy tasymaldaýshy bolatyn aýylsharýashylyq mashınalary jáne topyraq óńdeý quraldary, tasymaldaý kólikteri, ydystyń barlyq túrleri, oramdyq materıaldar, ósimdik materıaldarynan jasalǵan ónerkásiptik taýarlar men buıymdar, topyraq monolıtteri men úlgileri; ósimdik tektes ónimderdi ósiretin, daıyndaıtyn, jınap saqtaıtyn, qaıtadan óńdeıtin jáne satatyn mekemeler, qojalyq nemese fermerlik, meken-jaılar mańaıy men saıajaılyq sharýashylyqtar terrıtorıasy men oryndary, aýyl sharýashylyq, orman, sý qoımasy jáne basqa da maqsattaǵy jerler; ishki saýda nysandary, temirjol vokzaldary, avtovokzaldar, ózen porttary, poshta operatorlarynyń óndiristik nysandary; Qazaqstan Respýblıkasynyń ósimdik karantıni aıasyndaǵy zańnamasyn jergilikti atqarýshy organdarmen saqtalýy jatady [3].

Ósimdikter karantıniniń negizgi mindeti – Qazaqstan Respýblıkasy terrıtorıasyn shet elderden, nemese karantındi aımaqtan karantındi nysandardyń ákelinýi, ne bolmasa ózdiginen enýinen qorǵaý; karantındi nysandardy anyqtaý, tuzaqtaý jáne joıý, sondaı-aq olardyń Qazaqstan Respýblıkasynyń buryn bolmaǵan aımaqtaryna enip ketýin aldyn alý; ósimdik karantıni aıasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy zańnamalaryn saqtaý úshin memlekettik karantındik fıtosanıtarlyq baqylaý men qadaǵalaý júrgizý bolyp tabylady.

Qazaqstan Respýblıkasy terrıtorıasynda ósimdik karantıni boıynsha sharalar atqarýda quzyretti mekemeler saqtaıtyn prınsıpter:

- Qazaqstan Respýblıkasynyń azyq-túliktik jáne shıkizattyq qaýipsizdigin jáne múlikti saqtaý maqsatynda karantındi nysandar áserinen buzylýy men joıylýynan ósimdikter resýrstaryn jáne ósimdik tektes taǵamdardy qorǵaýdy oamtamasyz etý;

- ósimdik karantıni aıasynda memlekettik qalyptastyrý, memlekettik karantındik fıtosanıtarlyq baqylaý men qadaǵalaý, ósimdik karantıni aıasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamalaryn buzǵany úshin jaýapkershilik;

- ósimdik resýrstary men ósimdikti taǵamdarǵa karantındi nysandardyń múmkin áserin shynaıy, ǵylymı negizde baǵa berý jáne olardyń múmkin zıandy áserin aldyn alý;

- ósimdik karantıni boıynsha sharalardy oryndaýda turǵyndardyń, jeke jáne zańdy tulǵalardyń, mekemelerdiń, memlekettik basqarý men jergilikti ózibasqarý organdarynyń belsendi qatysýy;

- ósimdik karantıni tóńireginde halyqaralyq qyzmettestik (baılanys).

Ósimdik karantınin qamtamasyz etý jónindegi memlekettik mekemeler:

- ósimdik zıankesteri, aýrý qozdyrǵyshtary jáne aram shópteriniń túrlik quramyn, onyń ishinde zerthanalyq saraptamaǵa túsken úlgilerdegi karantındi nysandar men bóten týys túrlerin anyqtaıdy;

- ımportty egý jáne otyrǵysý materıaldarynyń zıankestermen, aýrý qozdyrǵyshtarmen jáne aram shóptermen, onyń ishinde karantındi nysandarmen jáne bógde týysty túrlermen jasyryn zalaldanýyn anyqtaıdy;

- turaqty negizde fıtosanıtarlyq táýekel saraptaýyn júrgizedi;

- zerthanalyq saraptamaǵa kelip túsken úlgilerde anyqtalǵan karantındi nysandar men bógde týys túrler týraly aqparatty quziretti organǵa beredi;

- quziretti organǵa karantındi nysan tasymaldaýyshy bolýy múmkin ákelinetin ónimderge qoıatyn fıtosanıtarlyq talaptardy daıyndaýǵa ádistemelik kómek kórsetedi;

- Qazaqstan Respýblıkasy zańnamasymen qarastyrylǵan basqa da quziretter atqarady;

Respýblıkalyq fıtosanıtarlyq zertteý men boljamdar ádistemelik ortalyǵy karantındi nysandardyń taralý oshaqtaryn anyqtaıdy jáne olardyń shekaralaryn belgileıdi.

Karantındi nysan tasymaldaýyshy bolýy múmkin ónimdi óndirýmen (ósirýmen), daıyndaýmen, óńdeýmen, saqtaýmen, tasymaldaýmen jáne satýmen baılanysty memlekettik organdar, jeke jáne zańdy tulǵalar mindetine kiredi:

1. ósimdik karantıni boıynsha sáıkes sharalar atqarý týraly Qazaqstan Respýblıkasy zańnamasy talaptary men quzyretti organnyń jazbasha tártibin saqtaý jáne oryndaý;
2. ósimdik karantıni jónindegi memlekettik ınspektorlar talaptapy boıynsha karantındi nysan tasymaldaýyshy bolýy múmkin ónim jáne karantındi nysan týraly derekterdi kórsetý;
3. egisterdi, terrıtorıalardy, karantındi nysan bolýy múmkin ónim saqtalatyn qoımalardy júıeli tekserip otyrýdy qamtamasyz etý, sondaı-aq karantındi nysan tasymaldaýyshy bolýy múmkin ónimdi tekserýden ótkizý men saraptaýǵa usyný;
4. karantındi nysandar tabyla qalǵan jaǵdaıda dereý quziretti organdy qulaqtandyrý.

Әдебиет:

1. Справочник по карантинному фитосанитарному состоянию Республики Казахстан. - Астана, 2008. - 48 с.
2. Жанзақов М.М. Егіншілік. Қызылорда, Алматы: Тұмар-Атамұра, 2010. – 394 б.
3. Закон Республики Казахстан от 11 февраля 1999 года № 344-I
   О карантине растений.