Миллий ўйинлар ҳар халқнинг ижтимоий иқтисодий шароитига, уларнинг турмушдаги имкониятларига боғлиқ мослашган. Қозоқ халқининг миллий ўйинларининг асосий кўпчилиги табиий ашёлар билан ўйнашга асосланган. Касби мол чорвачиликка асослангани учун қазоқ халқининг миллий ўйинлари шунга мослашган.
Миллий ўйинлар бола-боғчаларда, мактаб танаффусларида, дарсдан бўш вақтларда ўйналади. Ёзги, қишки дам олишни фойдаланиш мумкин. Буларнинг ўзи болаларнинг олган билимларини мустахкамлаб, тез фикрлашини, зуккколигини оширади. Ўйин вақтида бир қанча саволлар берилади, топишмоқлар айтилиб, тез айтишлар айтилади, қўшиқ, куй, рақс ижро этилади. Шундай қилиб ўйинлар маданиятли равишда ўйналади.
Ўйин болалар хаётида катта ўрин олади. Мактабда миллий ўйинлардан харакат ўйинлари ўйналади. Харакат ўйинлари ўқувчиларнинг эпчиллигини, ўзини-ўзи бошқарувчанлигини ривожлантиради, харакатланувчанлигини оширади.
Қозоқ халқининг миллий ўйинлари якка инсонларнигина тарбиялаш қуроли эмас, у барча жамиятни ўз ортидан эргаштириб миллат фуқоросини тарбиялаб, намуна бўладигандек ижтимоий ўрта модельини тузувчи сифатида мураккаб хизмат бажарган.
Қозоқ халқининг атоқли олими А. Қунанбаев, Ш. Уалиханов, И. Алтинсарин халқ ўйинларининг болаларга билим беришдаги тарбиявий мазмунини юқори баҳолаб, аввалги авлоднинг одати билан урфини хурматлаб, одамларнинг онги билан иш-ҳаракатини билиб ўрганишда ёшларнинг эстетикалик, одамгарчилик ҳис- туйғуларининг ўсишига унинг бажарадиган хизматини юқори деб баҳоласа, М. Жумабаев ўйинларни халқ маданиятининг бошланғич қайнар булоғи, ўйлаш хусусиятининг ўсишини, тилнинг, жисмоний тарбиянинг асосий элементи деб хулоса қилади [1].
Шу сабабли миллий ўйинлар бугунда мактаб ва мактабдан ташқари илмий-тарбиявий ишларда, айниқса ўқувчиларнинг харакатини ташкил қилишга ижтимоий педагогик асослари белгили бир илмий – педагогик шарт-шароитларга бўйсундирилиши керак.
Мактабларда ва мактабдан ташқари тарбиявий тенденцияни яхшилаш орқали педагогик шартларнинг бири – цвилизациянинг бугунги даражасига асосланган ижтимоий педагогик талабларга мувофиқ ёшларга билим ва тарбия бериш, инсон фарзандига аввалги авлоднинг етишган ютуқларига кўз юмуб қарашга эмас, балки шу даврнинг инсонларининг ютуқларини мисол тариқасида келтириб ёш авлодни тарбиялаш имкониятларини фойдаланиш [2].
Миллий ўйин элементларини дарс давомида фойдаланиш ўқувчиларнинг дарсни ўзлаштириш қобилиятини ошириб, дарс мазмунини ўқувчи онгига яқинроқ жамлайди. Ўқувчиларнинг табиий холат харакатида миллий ўйинларни фойдаланиш тарбиявий ишларга уларнинг қизиқувчанлигини оширади.
И. Павловнинг рефлекс теориясига асосланадиган бўлсак барча ўқув, тарбия танденция алоқа тизимининг тузулишига асосланади, унинг зарур шарти «Марказий мия деворининг фаолиятига» алоқадор бўлади. Ундай бўлса, миллий ўйин фойдаланилган дарс ёки тарбиявий иш бошқаларидан ўзгача бўлади.
Ўйиндаги харакат – мустаққил харакат. Педагогикада мустаққил иш якка бир ўзи ўқув ишларида асос бўла олмайди. Боланинг ўйин давомида ўзини-ўзи ривожлантириши, хаётни билишга бўлган қизиқувчанлиги, чиниқиши, унинг ақлий, жисмоний харакатидаги фаоллигини ошириб, олдига қўйган мақсатларига етишга бўлган иродасини кучайтиради, олға интилишини, садоқатини уйғотади. Шунинг натижасида ўқувчининг мустаққил фаолияти пайдо бўлади. Шунинг натижасида ўқувчининг мустаққил изланиши, билимга иштиёқининг ўсиши сезилади. Хусусан, билим олишдаги ўқувчининг фаолияти ва билимни ривожлантиришга бўлган қизиқишини ошириб, ўқувчининг изланиши, ўзлигича ўқишини шакллантиради [3].
Қозоқ халқининг миллий ўйинларининг кўпчилиги ўз вақтида ёзиб қолдирилмаганлиги сабабли, бугунда унут бўлган. Сабит Муқановнинг «Өмір мектебі» номли хотира ижодида авваллари «Орда» номли ошиқ ўйини бўлганлиги ҳақида бир неча марта атаб кўрсатган.
Фақат номигина сақланиб қолган таниқли миллий ўйинларнинг бири- «Абайдың алты алашы» номли ўйин. Шу вақтгача кўпчиликнинг назаридан қолган миллий ўйинлар кўп. Шуларнинг ичида «Сары құлан», «Сары ала қаз», « Ақ аю», «Ағызбақ», «Жылман», «Топай» миллий ўйинлари.
Бола ривожланишида миллий ўйинларнинг ўз таъсири бор. Бола миллий ўйинлар орқали ўзининг қадр-қимматини тушунади. Болалар миллий ўйинлар орқали ўзининг жисмоний соғлигини мустахкамлаб, атрофдаги буюмлар ва ходисаларнинг воқеалик эътироф этилишини тушуниб, меҳнат кўникмаларига ўрганиб боради. Саралаб олинган миллий ўйинлар хозирги кунда болаларнинг тарбиявий ишларида хар тамонлама роли катта. Миллий ўйинларнинг муҳим шартларидан бири бу ўйинда онг ва меҳнатнинг бирлигидир. Шундай қилиб, миллий ўйинлар болаларни эпчилликка, чаққонликка, чидамлиликка, одамгарчиликка ва яна бошқа ижобий хусусиятларга чорлайди [4].
Қозоқ маданияти – асрлар бўйи шаклланган миллий маданият. У миллий талим – тарбия асосида ривожланиб, шаклланган. Миллий тарбия шу миллатнинг маданиятини ривожлантиришда асосий қурол хисобланади. Ҳар бир халқнинг тарихий яшаш ва руҳоний тажирибаси бор. Халқнинг турмуш – шароитидаги руҳоний тажирибалари орқали шаклланган тажрибалик ва дунёвий қуролларини биз халқ педагогикаси деб атаймиз. Халқ педагогикаси – халқнинг маданиятининг ёдгорлиги. Ҳар бир миллатнинг миллий хусусиятлари миллий тарбияга боғлиқ равишда ривожланиб, шаклланади. Қозоқ халқининг миллий тарбия тизимини халқ таълим – тарбия деймиз ва уни жамлаган тизимни халқ педагогикасқ деб айтамиз.
Асрлар давомида ривожланиб келаётган ва ривожланаверадиган халқ педагогикасининг хосиятини қадрлаб миллий тарбияга ҳар тамонлама кўнгил бўла бошлаганимиз – келажакнинг биносига ўз нурини хадя қиладиган қуёш мисолида тассаввур қилсак бўлади.
Хулоса қилганда, болани фаросатли, тарбияли бўлиб ўсишини ҳоҳласак, миллий тарбияни қўлга олиб, халқимизнинг ёшларни одобга тарбиялашдаги шу хазинасини бугунги кун талаби билан бирлаштириб, ХХI асрдаги жамият талабига мос ўқитиб, ривожлантиришимиз керак.
Адабиётлар:
- Сағындықов «Қазақтың ұлттық ойындары».
- Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. Педагогика. 2004 ж.
- Омарова Р. С., Кенеш Ә. С., Дүйсенов Ұ. А. 12 жылдық білім берудің бастаушы буындағы оқу – тәрбие үрдісі.
- «Қазақстан мектебі» журнали № 9-10 2005 ж.
