Кіріспе. Дүние жүзінің көптеген елдерінде жоңышқа дақылы өнімділігімен 1 га жиналатын протейн мөлшері жөнінен жетекші орындағы мал азықтық дақыл ретінде саналады. Осыған сая отырып жоңышқа дақыл көлемін ұлғайту қажет, ол үшін ең бастысы тұқым шаруашылығын мықтап дамыту шараларын қолға алуымыз қажет. Тұқымдық жоңышқа егістігі мен мал азықтық бағытындағы егілген егістіктердегі, агротехникалық шаралардың көптеген ұқсастықтығына сүйене отырып, өндірісте сиреген жоңышқалықтарды қалдырып, одан тұқымдық материалдар алынады. Бұндай процестердің қате екендігі өндірісте бірнеше жылдар бойы сыналып, өміршең еместігі айқындалды. Аталған дақылдан сапалы өнім алу үшін, дақыл өзінің аймақтық ерекшеліктеріне сай, сорттық физиологиялық-биологиялық қасиеттерін ескере отырып, арнайы технологиямен тұқымдық бағыттағы егіс егілуі тиіс.
Зерттеу әдістері мен нысандары. Зерттелетін нысан Қазақ күріш Ғ.З.И шығарған жоңышқаның Түркестан15 сорты болып табылады. Оның маңыздылығы Түркестан15 жоңышқа сортына сапалы тұқымдық материал алу. Тәжірибе облыстың екінші орталық аймақтарында, күріш арнайы ауыспалы егістігінде салынды. Алғы дақыл күріш, күзде сүдігер 25-27 см көтерілді. Ерте көктемде атыздар мұхият лазерлік тегістегіштер көмегімен тегістеліп, қажетті мөлшерде тыңайтқыш беріліп, тырмалау арқылы сіңірілді және фризер көмегімен тоң кесектер майдаланып топырақ қопсытылды.
Бұрынғы жоңышқа егістігі аурудан, зиянкестерден таза атыз таңдалып алынып, қаз табан соқамен 20-25 см тереңдікте жоңышқа көшеттерінің тамырларын қиып, 1000 өсімдік көшеттері таңдалып алынды.
Тәжірибе 09.04.2013 ж салынды
Тәжірибе жобасы . Мөлтек ауданы 5м2 , 3 қайталым.
1. Бақылау нұсқасы (жаппай себу ,15кг/га тәсілі)
2. 30х30 см көшеттеп егу тәсілі
3. 45х45см көшеттеп егу тәсілі
4. 60х30см көшеттеп егу тәсілі
Тәжірибе алаңдарына фенологиялық бақылау жүргізіліп, өсімдіктер саны есептелінді, өсімдіктің биіктігі мен өсімдіктің жапырақтану деңгейі сондай-ақ жоңышқаның тұқым өнімі есепке алынды. Жоңышқа көшеттері ұясына қосымша су құйылып, топырақ ылғалдылығы қалыпты жағдайға келтірілді.
Зерттеу нәтижелері. Бақылау нұсқасында жоңышқа өскіндері 10-12 күнде пайда болып, 13-15 күндері толық өскіндері шықты.
Өсімдіктің тығыздығы есептелгенде далалық шығымдылығы 12,4% немесе 93 дана/м2. Өсімдік өскінін көшет отырғызылған соң 10-күні байқалды. Төмендегі нұсқалар тиісінше, 11,1 дана/м2, 7,41 дана/м2 және 5,5 дана/м2 .
Кесте 1. Жоңышқа дақылының вегетациялық кезеңдерінің ұзақтығы
мөлтектер бойынша сипаттамасы
|
Мөлтек аттары |
Өну сабақтану күн |
Өну бұтақтануы |
Өну гүлдену күн |
|
Бақылау (жаппай себу) |
47-48 |
62-66 |
110-115 |
|
30х30 |
41-45 |
57-61 |
105-108 |
|
45х30 |
39-41 |
54-56 |
103-105 |
|
60х30 |
36-39 |
52-55 |
100-104 |
№1 кестеде көрсетіліп отырғандай көшеттеп 60х30см өсімдіктері бақылау нұсқасынан 10-11 күн бұрын пісті. Сондай-ақ бұл нұсқаудағы өсімдіктерге жарық жақсы түсіп, арам шөптерден мөлтек таза және жарамсыз өсімдіктерді алып тастауға толық мүмкіндік болды.
Кесте 2. Шаруашылық бағамдық белгілері бойынша, жоңышқаның
нұсқалар бойынша сипаттамасы
|
Нұсқалардың атауы |
Өміршеңдігі, % |
Өсімдіктің биіктігі, см |
Жапырақтануы, % |
Тұқым өнімділігі 2/м2 |
|
Бақылау (жаппай себу) |
18,1 |
51 |
34,9 |
26,2 |
|
30х30 см |
83,0 |
55 |
36,7 |
24,4 |
|
45х30 см |
89,2 |
62 |
37,1 |
26,2 |
|
60х30 см |
91,4 |
71 |
41,1 |
28,2 |
|
НСР 05 |
1,7 |
Жоғарыдағы №2 кестеде көрсетіліп отырғандай бақылау нұсқасымен салыстырғанда жоғары болды, атап айтқанда 83,0-91,4 % аралағында.
Жоңышқаның биіктігі мен жапырақтануы № 2 кестедегі көрсетілгендей, бақылау нұсқасы мен салыстырмалы түрде көшеттеп отырғызылған 60 х 30 см нұсқасында жоғары болып отыр.
Сондай-ақ жоңышқа тұқым өнімділігі көшеттеп отырғызылған 60х30 см нұсқасында, бақылау нұсқасымен салыстырмалы түрде өнімділігі мен сапасы арытты. Көшеттеп отырғызылған басқа нұсқаларда бақылау нұсқасымен салыстырғанда қателіктері онша алшақ болмады.
Біздің зерттеулер нәтижелеріміз бойынша барлық көрсеткіштері 60х30 см көшеттеп отырғызу нұсқасы ерекшеленді, бұндай тәсілдер арқылы жоңышқа тұқымының сорттық тазалығын, шаруашылық биологияның қасиеттерін, сондай-ақ сапалы, тұрақты, жоғары өнім жинауға толық мүмкіндік бар.
Әдебиет:
1. Алиева М.К. Технология выращивания люцерны на семена в условиях орошения полупустынной зоны юго-востока Казахстана: Автореф. дис. . канд. с.-х. наук: 06.01.09. -Каз. НИИ земледелия им. В. Р. Вильямса, Алмалыбак, 1986. – 20 с.
2. Бушнев Н.С. Семенная продуктивность люцерны и ее экономическая эффективность в зависимости от сроков, способов сева и укосов в условиях орошения // Тр. Ставроп. СХИ, 1977. - Вып. 40. - Т. 1. - С. 60.
3. Бажов В.М. Влияние водного режима и удобрений на семенную продуктивность люцерны // Тр. Алма-Ат. СХИ, 1978. - Вып. 31. - С. 74-78.
4. Голобородька С.П, Лазарев Н.Н. Люцерна. – Москва, 2009.
