Мақала сатирик жазыўшы, драматург М. Нызановтыӊ «Еки дүньяныӊ әўереси» комедиясына арналған. Бунда автордыӊ 90-жыллары қарақалпақ әдебиятында сатирик жазыўшы сыпатында танылыўы, 2000 жыллардан соӊғы дәўирде белгили ҳәм салмақлы көркем проза дөретиўшиси сыпатында өзиниӊ бүгинги қарақалпақ әдебияты басқышында роман дөретиўшилик тараўында үлгили мийнет еткенлигин айтып өтиў менен бирге жоқарыда көрсетилген комедиясында қолланылған конфликт ҳәм характер ҳаққында сөз болады.
Кілтті сөздер : драматург, сатирик, жазыўшы, комедия, конфликт, характер, әдебият, юмор, жанр, шығарма, интермедия, галлюцинация, жәмийет, театр, повесть, проза, роман, гүрриӊ, психологизм.
Статья посвящена комедии «Наследник двух миров» М. Низанова, сатирика и драматурга. Здесь речь идет о признании автора как писателя-сатирика в каракалпакской литературе 90-х годов, как известного и серьезного редактора литературной прозы в период после 2000 года, а также о его роли образцового редактора романов в сегодняшней каракалпакской литературе .
Ключевые слова: драматург, сатирик, писатель, комедия, конфликт, персонаж, литература, юмор, жанр, композиция, интерлюдия, галлюцинация, общество, театр, повесть, проза, роман, ужасы, психология .
The article is devoted to the comedy «Heir of Two Worlds» by M. Nizanov, a satirist and playwright. Here, the author's recognition as a satirist writer in the Karakalpak literature in the 90s, as a well-known and serious literary prose editor in the period after 2000, and his role as an exemplary novel editor in today's Karakalpak literature are discussed.
Keywords : playwright, satirist, writer, comedy, conflict, character, literature, humor, genre, composition, interlude, hallucination, society, theater, story, prose, novel, horror, psychology.
М. Нызанов өткен әсирдиӊ жетписинши, сексенинши жылларынан баслап баспа сөз бетлеринде жийи көринип, ал ол тоқсаныншы жылларға келип қарақалпақ әдебиятында белгили сатирик жазыўшы сыпатында айқын танылды. Оныӊ көплеген сатира юморлық жанрдағы шығармалары менен телекөрсетиў ҳәм радио толқынларында берилген интермедиялары кеӊ жәмийетшиликтиӊ айрықша дыққат итибарына ийе болды. М. Нызанов соӊғы жыллары, миллий ғәрезсизлик дәўири, әсиресе, 2000 жыллардан соӊғы дәўирде белгили ҳәм салмақлы көркем проза дөретиўшиси сыпатында өзиниӊ бүгинги қарақалпақ әдебияты басқышында роман дөретиўшилик тараўында үлгили мийнет етип, дөретиўшилик күш қүдиретин көрсетти десек арзыйды. Себеби оныӊ «Ақырет уйқысы», «Ашық болмаған ким бар?!», «Душпан» ҳ.т.б. роман, повестьлери барлық тайпадағы китап оқыўшылардыӊ дыққатына, сүйиспеншилигине ийе болып, бүгинги қарақалпақ прозасында салмақлы орынды ийелемекте.
Ҳақыйқатында М. Нызанов күшли сатирик жазыўшы, тереӊ күлки қәлем ийеси екенлиги оныӊ дерлик барлық дөретпелеринде айқын көринип турады. Ҳәттеки, оныӊ тереӊ психологизмге, инсан психологиясыныӊ тереӊ социаль психологиялық тамырларын айқынластырып сүўретлеген «Ақырет уйқысы» повестинде болсын, ямаса «Ашық болмаған ким бар?!» романында болсын автордыӊ еӊ дәслеп сатирик-юморист қәлем ийеси, сатираға бийим талант екенлиги бирден бирден-ақ сезилип турады. Мәселен «Ақырет уйқысы» повестиндеги Өтемураттыӊ урыста, фронтқа қатнасып жүрип, абайламай қашып киятырып, бир шуқырға, окопқа қулап түсип танка басып кетиўден аман қалыў картинасыныӊ өзи жазыўшыныӊ сатираға бийимлесип кеткен талант екенлигин бирден аӊлатып турады. Оныӊ басқа көркем реалистлик сыпатлары басым повесть, гүрриӊ, романларында да усындай ериксиз түрде қәлемге илинген сатира ҳәм юморлық моментлер менен көркем детальлық сүўретлеўлер айқын сезилип туратуғынлығын айтыў талант қырларыныӊ бир сырын ашыў деп ойлаймыз.
Мине, усындай бағдарларда жазыўшы сатириктиӊ бир қанша дөретиўшилик сырлары айырым әдебиятшылар тилинде, яғный ҳәзирги әдебий сынымызда орынлы түрде унамлы баҳаланған [1, б. 42].
М. Нызанов өзиниӊ сатира-юморлық бағыттағы шығармаларын проза тилинде ҳәм қосық, поэзия тили менен де, соған қосымша драма жанрында жазып өз талантын айрықша инерция менен танытып киятырған талант ийеси болып есапланады. Бизиӊ бул сөзимизди оныӊ қәлеминен дөрелген «Еки дүньяныӊ әўереси», «Күлме маған» комедиялары тастыйқлай алады. «Еки дүньяныӊ әўереси» комедиясы өткир күлкиге яғный сатираға қурылған жанрлық стильлик сыпатларыныӊ жүдә салмақлығы менен, жақын өтмишимизде (бәлким бүгинги күнлери) болып өткен тереӊ тарийхый шараяттыӊ социаль жәмийетлик унамсыз сыпатларына суўғарылған идеялық –тематикалық бағдарыныӊ актуаллығы менен айрықша әҳмийетке ийе. Атап айтқанда комедияда жақын жылларда «тубалаў» дәўириндеги саўда тараўы улыўма социаль жәмийетлик өмирдиӊ көплеген бағдарларында орын алған жәмийетлик ҳәм руўхыйлық конфликтлер, руўхый психологиялық тубалаўларға, керитартпаларға себепли болған ўақыялар сюжетке, сахналық көринислерге тийкарланып дәўир, шараят конфликтлери тийкарында қаҳарман образлары, инсаный характерлер тереӊнен ашып сүўретленгенлиги бүгинги қарақалпақ драматургиясы, сахналық өмир ушын үлкен социаль психологиялық әҳмийетке ийе. Ҳақыйқатында да комедияда сүўретленген инсанныӊ өзин-өзи өлтириў, асылып ямаса атысып өлиў ўақыялары өткен әсирдиӊ сексенинши, тоқсаныншы жыллары сол турмыс шараятларында аз болған жоқ. Сонлықтан да М. Нызанов «Еки дүньяныӊ әўереси» комедиясындағы тек ғана санаўлы инсанлар: Артық, Өтехан, Асқар, Сәрдар ҳәм тағыда басқалардыӊ сахналық ис-ҳәрекет, қыймыл-қозғалыс, диологларына қурылған сюжетлик конфликтлер арқалы ашылған әдебий қаҳарманлар образыныӊ реалистлик сыпатлары салмақлы екенлигин айтыў орынлы. Ал олардағы қаҳарман образларын ашыўдағы, әсиресе, драмадағы тийкарғы сүўретлеў усылы сахналық көринис қыймыл, ис-ҳәрекетлери менен диологлардыӊ, түс көриў усылларыныӊ қолланылыў шеберлиги айрықша әҳмийетли. Солардыӊ ишиндеги еӊ баслысы шығармадағы комедиялық ҳәм реалистлик объективлиги қарама-қарсылықтыӊ тарийхый шараяты, алынған социаль жәмийетлик турмыс пенен байланыслары үлкен роль ойнайды.
«Еки дүньяныӊ әўереси»комедиясыныӊ негизги әдебий сахналық сюжети тийкарынан әдебий қаҳарманлар болған Артық, Асқар,Насырлардыӊ тил бириктириў жолы менен мәмлекет мүлкин талан-тараж етип, соӊлығында тексериўшилер тәрепинен олардыӊ сырларыныӊ ашылып қалыўы, Артықтыӊ мойнына мәмлекетлик тексериў тәрепинен көп муғдарда ақша түсиўи, жынаяттан қутылыў ҳәм шериклеслери Асқар менен Насырларды қамақтан аман қалыў мақсетинде Асқар менен өлиў жолларын ойласыўы, соӊынан Артықтыӊ қуўырдаққа түйилип өлиўи сахналық көринис, диологлар, түс көриўлер қыймыл қозғалыс арқалы шеберлик пенен ашылған. Айрықша усындай сюжетлик детальлар-түс көриў арқалы Артықтыӊ өлими, оныӊ қуўырдаққа түйилип өлиўиниӊ реаллық тийкарлары гә түс көриў, олар арасындағы диологлардыӊ реалистлик сыпатларыныӊ басымлығы улыўма тутас комедияныӊ идеялық эстетикалық, поэтикалық баҳасын арттырып тур. Еӊ бириншиден, драмада, улыўма комедияда диалоглар әҳмийетли деп есапласақ онда аталған шығармадағы аз-кем диалоглар арқалы да М. Нызанов шебер комик драматург сыпатында өз дәўириндеги инсанлар характерин тереӊ сәўлелендирген конфликтлерди анық сүўретлеп берген. Қараӊыз, дәслепки сахналық көринис сүўретлеўлеринде Асқар менен оныӊ ҳаялы Сәрдар арасында мынадай диалоглар берилген:
Асқар: — Бала туўғанынды миллет етпе! …Қаҳарман ана боламан десеӊ еле талай жумысын түседи. Қәне, берман жүр! (Ол Сәрдарды жетелеп, алып кетеди ҳәм бир ләкки алып қайтып шығады…)
Асқар: — Мынаў не?
Сәрдар: — Гөш.
Асқар: — Ол не қылған гөш? ...
Сәрдар: — Малдын гөши.
Асқар: — Қудайдыӊ мәрки. Мен саған жамбасынныӊ гөши деп атырман ба? Бул неғып жүр газханада? Қазанда кенапаттай май қүйип тур. Эй, мен усы үйдиӊ баслығыман ба, я қаўын қарақшыман ба? Шыж еткен нәрседен неге мениӊ хабарым болмайды?
Сәрдар: — Енди өлемиз бе, туўысқан-туўғанымыздыӊ көрмей! Инимниӊ изинен палаў асып барайын деп атырман.
Асқар: — Қаяқтыӊ иниси?
Сәрдар: — Атамныӊ инисиниӊ баласы, еки ҳәптеден берли балнисада.
Асқар: — Ҳә, иниӊниӊ Сениӊ туўған-туўысқанын түўесилмеди-ғо… Бир күн дайыӊ той береди, бир күн жийениӊ, бир күни апаӊ аўырады, бир иниӊ… Бир шайым жарманы бөлмей ишетуғын күнимиз болама?
Сәрдар: — Шығынынан қашсаӊ, әўлийениӊ сырығын алсаӊ болады ғо, путағы жоқ.
Асқар: — Сениӊ әўлийениӊ сырығынан не парқын бар еди? «Әкем авариядан өлди, шешем бир сабаққа илинип тур кесел, алдымда ағам, кейнимде иним, сырласарға я апам я сиӊлим жоқ» деген соӊ, сөзлерине қызып алып едим мен сени!
Сәрдар: — Енди не болыпты?
Асқар: — Не болмай атыр? Сөйткен шешеӊ ҳәптеге еки келеди диӊкилдеп! Тағы «жүрегим сазып кетти, шыж-пыжыӊ болса әкелөс» деп отырады-аў.
Сәрдар: — Қатынша! [5, б. 72].
Ҳақыйқатында да комедияда усындай диалоглар арқалы негизги әдебий қаҳарманлардыӊ нағыз «қатынша» лығы, яғный сүтхорлық, өлерше сықмарлық, аса кеткен пайдакүнемлик минез-қулық белгилери тереӊ ашылған. Олар әдебий китап оқыўшылар менен тамашагөйлерге эстетикалық талапшаӊ тәсиршеӊлик эмоционаллық пенен сүўретленгени шығарманыӊ ҳәр бир бөлимлери барлық картиналарында айқын көзге тасланады.
«Юморлық образ — күлкили қаҳарман, — деп жазады қазақ әдебиятшысы З.Кабдолов. Юмор сатира өмирдеги инсан баласы күлерлик қубылыслардыӊ сөз өнериндеги, улыўма көркем өнердеги айқынластырылған сәўлеси …эстетиканыӊ комедиялық категориясындағы юмордыӊ, сатираныӊ, иронияныӊ, сарказмниӊ, гротесктиӊ әҳмийети үлкен» [3, б. 130].
Мине, усындай илимий әдебий сахналық өнертаныў көз қарасларынан баҳалағанда да М. Нызановтыӊ сөз етилип отырған шығармасыныӊ поэтикалық сапалық қәсийетлери көз алдымызда анық көринеди. Буны биз әдебият теориясыныӊ тағы бир фактлик көрсеткишлери менен былай баҳаласақ: «Характер (минез) — инсанныӊ ишки болмысы, белгили жәмийетлик орталық қәлиплестирген социаль жәмийетлик минез қулқы, оныӊ барлық психологиялық өзгешеликлериниӊ жыйнақлы көриниси» [3, б. 103] болып есапланады. Демек, бул пикирлер менен салыстырып қарағанда М. Нызановтыӊ жоқарыдағы сүўретлеўлериниӊ тийкарында инсаниятқа тийисли болған реалистлик образдыӊ, яғный қаҳарманлар характериниӊ тереӊ ашылыўы сезилип турады. Комедиядағы бундай сыпатлы белгилер Асқар менен оныӊ ҳаялы Сәрдар арасындағы мынандай диалоглар арқалы өзиниӊ социаль жәмийетлик қәсийетлерин арттырып, тарийхый дәўир, биз жасап атырған ўақыттағы айырым унамсыз қубылыслар менен конфликтлердиӊ түйинин анық көрсетип бере алады. Қараӊыз:
Сәрдар: — Қатынша! Жалғыз анамныӊ ишкен-жегенин гәп етеди, уялмай. Сен ыштан бийтке қатын болып отырған мениӊ есим жоқ. Мен болмағанда еки дизеӊди қушақлап, дүньядан тақ өтетуғын қыйлысан ғой.
Асқар: — Неге тақ өтеди екенмен?! Мәмлекетте сексен мыӊ жесир бар екен, еситтим. Еле қызларды айтпағанда! Анық ашыўым келсе есик ашпаған қыз алыўым мүмкин.
Сәрдар: — Пақыр-аў!
Асқар: — Өзимиздиӊ усы көшеде аз ба жесирлер? Алланбай ақ байталдыӊ қызы үш байдан қайтып келип, жесир отыр. Былай-былай өткен сайын еки көзи менде, сүрнигип жығылайын дейди. Оннан кейин Мәмбетсалыйдыӊ қызы, күйеўин қаматып жиберип, енди жесир. Қабылдыӊ қызы да баласы менен үйинде, бармақ бүгип санасам, бизиӊ усы көшениӊ өзинде он еки жесир бар екен. Солардыӊ биреўине сөз салсам, қай-қайсысы да әтирапымда пәрмана болып, биресе балтырымды, биресе жаўырымды уўқалайды.
Бул сыяқлы диалоглардыӊ барлығында дәўир колорити, анығында биз көрип ямаса еситкен дәўир шынлығыныӊ реалистлик сыпатлы белгилери анық сәўлеленген ҳәм оларды таӊлап алып әдебий ҳәм сахналық сюжетлик конфликтлик бир пүтинлик жаратып, қаҳарманлар характерин ашып бериўде автор айтарлықтай шеберлик дөретиўшилик ис бежергенлиги үлкен мәртлик.
Шығарманыӊ утымлы айрықшалықларыныӊ бири автор комедиялық қаҳарманлар образын ашып бериўде инсаният өмиринде жийи-жийи болып, ушырасып туратуғын руўхыйлық психологиялық сыпатлы белгилердиӊ бири — түс көриў ямаса оныӊ өтлескен, өткирлесип аўырласқан түри галлюцинациялық психологиялық процесслерди көркем сүўретлеў усылы сыпатында шеберлик пенен ислетиўи, сол арқалы комедияныӊ күлкили, өткир руўхый, социаль психологизмин тереӊлестирип сүўретлеў ҳәр қыйлы көз-қараслардан баҳалағанда үлкен әҳмийетке ийе. Ол пүткил бүгинги қарақалпақ драматургиямыздыӊ тутас миллий әдебиятымыздыӊ айтарлықтай табысы десек арзыйды. Усы бағытта М. Нызанов еӊ алды менен айрықша өткирлескен галлюцинациялық процесслерди сүўретлеўлерден алдын өмирде алжасқан турмыста сүринген, бул қәтеликлерден қалайша қутылыўды билмей албыраўда жүрген Артықтыӊ мынадай түс көриў деталын унамлы ислеткен. Қараӊыз:
Артық: — Бүгин түсимде әжептәўир нәрселерди көрип, қорқып шықтым. Соннан саған жорытып көрейин деп тура сала киятырғаным еди.
Асқар: — Айт, жорыйық.
Артық: — Түсимде өзимиздиӊ тамныӊ басына шыққан екенмен, қолымда жарты шифр, жаўын өтип турған жерге қағайын деп еӊ уша басқа шыққанымды билемен, ҳә, аяғым тайып кетти ме де!
Сәрдар: — Үйбий, алла!
Артық: — Соннан әйнек жайдыӊ тусларына келгенде жерге жетпей-ақ, жүрегим жарылып өлдим.
Асқар: — Илая әўмийин! Жатқан жериӊ жақты болып, жайын жәннетте болғай Аллаху-акбар! Сөйтип?
Артық: — Сөйтип, не сөйтиби бар? Тийеберсин айттыӊ-ғо. Бурынлары жығылып кыятырғанымда жары жолда оянатуғын едим. Бул ретте тырс етпесеӊ туп-туўры ылай қамбаныӊ ишине торс ете қалдым. (б. 74).
Әлбетте, бул усылды орынлы қолланыў, яғный қайнаған өмирде албыраған, анығырағы жүдә қәтелик ислеп, инсапсызлыққа, сүтқорлыққа берилип, сол қәтесин мойнына түскен төлем пулларын қалай төлеп, қалайынша камақтан қутылыўды билмей албырап жүрген Артық деген саўда хызметкерлериниӊ нағыз ишки психологиялық келбетин анық сәўлелендирген. Комедияныӊ өзеги картиналық сюжет бағдарында Артықтыӊ өлиў ҳәм о дүньядағы сораў-жуўапларын әпиўайы түс көриў ғана емес, ал психикалық аўырыў сыпатында исенимли сүўретленген қаҳарман образларын тереӊ ашқан.
Жазыўшы комик драматург М.Нызанов Артықтыӊ о дүньяға да ақша алып кетип, оны сораў-жуўап алыўшы Нәӊкир менен Мүӊкир ге бериўге ҳәм сол арқалы бейишке барыўды, ҳүрдиӊ қызлары менен айшы әширет қурып жасаўды ойлаўлары, Адам Ата, Ҳаўа Ене менен де айтысып-шертисип, оған Мүӊкирди жаманлап, маған азап-ақырет берди, саў көзимди ләкетке айландырды деп даў шығарыўы ҳәм тағы басқалар, Артықтыӊ объектив өмирдеги қәтеликлериниӊ, оғыры унамсыз қылўаларыныӊ периште тили менен о дүньяда ақтарылып анық айтылып көрсетиў ҳәм басқада олар ислеген унамсыз қылўалары, яғный бизиӊ жәмийетлик турмысымызда орын алған барлық өрески қәтеликлери менен ис-ҳәрекетлер, унамсыз руўхыйлық ҳалатлардыӊ ҳәммеси исенимли түрде Артықтыӊ өтлескен психикалық руўхый аўырыў ҳалына келген сыпаттағы өз өзинен сөйлениўлери, ишки монологлары менен диалоглар арқалы жүдә тереӊлестирип исенимли сүўретлениўи усы комедияныӊ айрықша жоқары поэтикалық сыпатын белгилейди.
Егер биз автор тәрепинен комедиядағы әдебий қаҳарманлар образын ашып сүўретлеўдеги шеберлик нышанларын мынадай пикирлер менен салыстырсақ; «…галлюцинациялық процесслер арқалы да қаҳарманлар психологиясы ашылып отырады… Галлюцинациялық процессти психологиялық анализлеў усылы сыпатында Ф. М. Достоевский шебер қолланған. Достоевский… галлюцинациялық процесслерди қаҳарманлардыӊ санасындағы психикалық аўырыў формасында жүдә өткирлестирип сүўретлейди. Жазыўшы бул туўралы: «…галлюцинация есть премужественное явление болезненное» [2, б. 22].
Усыған уқсас тереӊлескен галлюцинациялық сана-сезим психологиясы арқалы комедияда мынадай сахналық көринислери, диалоглар берилген:
—Қәне мин мынаў тәрезиге (Мүӊкирдиӊ сөзи).
Артық: — Минейин, минейин (минеди).
Нәӊкир: — (өлшеп болып) -Түсиӊ. Төрт кило бир жүз елиў грамм.
Артық: — (Күлип) –Пай қатырдыӊыз-аў! Төрт кило шығып мен бир шайтан таўық-педим?
Мүӊкир: — Бул сизиӊ саўабыӊыз. Туўылған ўақыттағы салмағыӊыз болса керек. Адам туўылғанда сүттен ақ, суўдан таза болады.
Нәӊкир: — Енди мына тәрезиге миниӊ. (Артық минеди). Түсиӊ, 64 килограмм.
Артық: — Әне, буныӊыз ҳақыйқатлыққа келеди. Жаӊағыӊыз уят ғой.
Мүӊкир: — Ол сизиӊ гүналарыӊыздыӊ салмағы.
Артық: — Қурттыӊыз-аў! Онда тобығыма дейин гүна болды ғо.
Артық: — (шериклес досты Асқар ҳаққында айтып атыр) — О, қудайдан тапқыр сениӊ. Мен оны дос деп жүрмен-аў… Және оныӊ бир пес қылығын айтайын ба «сен өлебер, кейнинен үйиӊнен өзим жөткиринип кирип-шығып тураман» деди. Мениӊ ҳаялыма басқыншылық етежақ!
Мүӊкир: — Өлип келеберсин, оны өзине ылайық жазалар күтип түр.
Артық: — Қашан өледи ол, Ағайынлериниӊ бәри дуқтыр.
Мүӊкир: — Оқы өмирбаянды.
Нәӊкир: — Әкесиниӊ исми жазылмаған… Әдеп Сарқыртбаев деп жүритилген. Бирақ бир сапары әкеси буннан түнилип, «мениӊ бундай перзентим жоқ!» деп ўаз кешкен…
Артық: — Әй, мейли дә! Неқыласан енди, күнде мыз-мыз айтатуғыны қурғақ ақыл. Өмиринше өзиниӊ қарны қалықпай-ақ кетти. Мына пирли илаатте турман ғо, әкемниӊ тусында турсийим екеў болған жоқ.
Нәӊкир: — Солай етип, Артық 0 жасында туўылып, 50 жасында қуўырдаққа түйилип өлген.
Артық: — Бирақ қуўырдақ ямана мазалы болды.
Нәӊкир: — Бир-еки мәртебе нызамлы жаза алған. Еки қызды аламан деп жүрип алдап таслап кеткен. Соныӊ биреўи ҳәмледар болып қалып, ҳеш кимге айтпай зәҳәр ишип өлген.
Артық: — Уксус қо.
Нәӊкир: — Жақты дүньядан ҳәзир 240 мыӊ манат қарыздар. Оныӊ үстине еки достына өзиниӊ қунын өндиргизип, 99 мыӊ сом, биреўдиӊ қарызы деп 4 мыӊ сом тағы жала жаўып, сегиз мыӊ өндирип алған.
Мүӊкир: — Зәҳәр дозаққа жоллама жаз (б. 101–102.).
Минекей буннан басқа да Артыққа тийисли болған унамсыз, жынаятлы қылўалар дизими комедияда о дүньядағы болып атырған диалоглар сыпатында Мүӊкир, Нәӊкирдиӊ базда-базда тәкрарлаў ямаса анықлылық киргизиў ушын Артықтыӊ өз аўзынан, гейпара ўақытлары ҳүр қызыныӊ тилинен айтылып, олардыӊ ҳәммеси руўхый психологиялық характер ийелеп биз жасап атырған дәўирдеги заманагөй унамсыз ақыбетлер, дәўир шараятларыныӊ конфликтлери ретинде анық ҳәм исенимли фактлер менен сүўретлеп берилиўи комедияныӊ сыпатлы белгилерине күлки — ирония, гротеск, сарказ, базда гиперболизм менен айтылып сүўретлениўи тамашагөйлер менен шығарманыӊ көркем текстин танысқан китап оқыўшыларда сатира-юморлық психологиялық белгилер туўдырса да, ал олардыӊ барлығы шығармадағы Артық, Асқар, Насыр ҳәм басқаларға нәлет жаўдырады.
Адам ата: — Жақты дүньяда тәртип –интизам күшли болса, ол жақта сораў алыўдыӊ қәжети жоқ… Намаз оқыдыӊыз ба?
Артық: — Намаз? Жайнамаз табылмады. Оқыйжақ болдым бирақ. Және мына бизиӊ ҳүкиметтиӊ сиясатыда дым қатал-аў.
Ҳаўа Ене: — Кимлерге қандай жақсылық иследиӊиз?
Артық: — Көп адамларға жақсылық иследим. Өзимиздиӊ совхоздыӊ директорыныӊ еки мәрте қонағын күттим. Кейинги сапар сойыслықты бир жүз сексенге алдым. Респоныӊ баслығыныӊ бир тентеклеў жийени бар екен. Соған видеомагнитофон әпердим. Еки мәртебе РайПОға келген ревизордыӊ кеўлин таўып, баслығымызға жақсылық иследим. Үлпериниӊ кишкене қызын институтқа киргизип бердим, өз күшим менен.
Адам ата: — Жетим-жесирлерге қандай қайыр-сақаўат көрсеттиӊиз?
Артық: — Жетим-жесир? Бизиӊ ҳүкиметтиӊ тусында жетим-жесирлер болмайды деп, оны сапластырып жибердик ғо. Ара-тура жаӊағы қайыр сорап жүрген лолылар келеди, бирақ, олар жортаға сорайды деген соӊ бергеним жоқ.
Ҳаўа Ене: — Мектеп питкеремен дегенше муғаллимлерин 162 мәртебе алдаған. Журналдағы баҳаларын өзгерткен.
Артық: — Хе, жаӊа ядыма түсти, бағана «кимлерге жақсылық еттиӊ» дедиӊиз ғо. Мен көп балалардыӊ екисин беске өзгертип бердим.
Ҳаўа Ене: — Буфетши ўақтында алты ай ериксиз алып кеткен.
Артық: — Сотланды деген аты болмаса үйден кирип шықтым.
Ҳаўа Ене: — Складшы ўақтында үстиме пул тәме етип, еки тонна сары май, бир тонна пуўға писирилген гөш, алты тонна қазыны ширитип жиберген.
Артық: — Яға, Бизиӊ жақта күн ыссы. Әсиресе, мына Арал қурығалы ҳаўа райы дым бузылып кетти ғо. (б. 112–113).
Адам ата: — Бунша неге асқынлаў, улым?
Артық: — Бунша деп… Гөр емес ғо. Алтыннан мүсинин ойдырып қойғанларда жақты дүньяда жүрипти тайранлап. Көликлерин айтпайсанба? Кәлесе Вольга, қәлемесе Чайка. Мениӊ Запорож, Москвичлеримди де уялмай гәп етип отырсыз. Адам ата сораў алады дегенге қуўанып жүрмен-аў, өзим деп… (б. 114).
Ҳақыйқатында булардыӊ барлығы жақын өтмишимизде, базда ҳәзирги ўақытлары да заманагөй қайнаған өмирде ушрасып жүрген өмир конфликтлери жәмийеттиӊ келешек прогрессив раўажланыў ушын кесент беретуғын қарама-қарсылықлы унамсыз ҳәдийселер, руўхыйлығымыздыӊ нуқсанлары болып есапланады.
Конфликт дегенимиз не? Тартыс (латынша — дүгисиў, айқас) өмирдеги қарама-қарсылықлардыӊ өнердеги көриниси, адамға тән болған ҳәр түрли көз-қарастағы, идеядағы, сезимдеги инсанлардыӊ өз мақсетине жетисиў жолындағы айтысыў, шертисиў, гүрес жолларыныӊ көркем әдебият, өнердеги көриниси [4, б. 103]. Әдебиятшы К. Мәмбетов айтып көрсеткен усындай өмирдиӊ алға илгерлеўине кесент етиўши конфликтлер улыўмаластырып айтқанда М.Нызановтыӊ сөз етилген драмасында-комедиясында сахналық шығармаға сәйкес түрде көбинесе өз аўзынан айтылып, ол миллий түсиниклерге де сәйкес түрдеги исламий көз-қараслар негизинде гүнә, унамсыз қылўаларға батқан инсанияттыӊ о дүньядағы жуўаплары арқалы реалистлик пенен шебер ашылған ҳәзирги қарақалпақ сөз өнериниӊ еӊ бийик шоққыларыныӊ бири болып қалады ҳәм ол биз айтқан бир қанша унамлы сыпатлары менен сахна өнериниӊ әжайып табысы сыпатында театр сахнасында бир-неше мәртебе қойылыўы үлкен әдебий мәдений ўақыяларыныӊ бири болды. Бул комедияныӊ әдебий драмалық, комедиялық сахналық өмири көп ўақытларға шекем унамлы көринислери менен руўхый өмиримизде жасай береди.
Әдебиет:
- Есенов Ж. Танылған тулғалар. Нөкис: Қарақалпақстан, 2001.
- Есенов Ж. Шеберликтиӊ сырлары.қарақалпақ повестлеринде көркем психологизм. Нөкис: Қарақалпақстан, 1986.
- Кабдолов З. Сөз өнери (әдебият теориясыныӊ негизлери). Алматы: Санат, 2007.
- Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Нөкис: Билим, 1995.
- Нызанов М. Күлме маған. Нөкис: Билим, 2007.
