Мақалада қарақалпақ халық дәстанларында перзентсизлик мотиви ҳәм гейпара параллеллер сөз етилип, терең анализге тартылған. Қарақалпақ халық аўызеки дөретпелеринде әййемги дәўирлерден тартып бүгинги күнге шекемги ўақыя-ҳәдийселер өз сәўлелениўин тапқан. Фольклорлық шығармаларда турақлы формулалар, бир қәлипке түскен мотивлер, сюжетлер басым орынды ийелейди. Солар қатарында перзентсизлик мотиви саналады. Қайсы халықтың аўызеки дөретпелерин алып қарасақ та онда бийперзент ата ҳәм ана, олардың әўлийелерге түнеп, садақалар берип, жаратыўшыдан перзент тилегенлигин ушыратамыз.
В статье подвергнут глубокому анализу мотив бездетности в каракалпакских дастанах и его некоторых параллелях. В устном народном творчестве каракалпакского народа нашли отражение события, берущие начало в древности и дошедшие до наших дней. В фольклорных произведениях значительное место занимают устойчивые формулы, неизменные мотивы и сюжеты. Одним из них является мотив бездетности. К устному творчеству какого бы народа мы не обратились, в нем можно встретить бездетных отца и мать, посещение и ночевку на могилах предков, жертвоприношение, испрошение у всевышнего потомства.
The article analyzes in depth the motive of childlessness in the Karakalpak dastans and some of its parallels. The oral folk art of the Karakalpak people reflects the events that originate in antiquity and have come down to our days. In folklore works, a significant place is occupied by stable formulas, unchanging motifs and plots. One of them is the motive of childlessness. To the oral creativity of whatever people we turn to, it is possible to meet childless father and mother, visiting and spending the night on the graves of ancestors, sacrifice, asking the almighty offspring.
Халық дөретпелериниң өзгешеликлерин үйрениў мәселеси халқымыздың жәмийетлик ҳәм мәдений турмысындағы миллий сыпатларды анықлаўда тийкарғы жәрдемши объект бола алады. Солардың бири халық дәстанларынан орын алған мотивлик ҳәм сюжетлик қурамындағы перзентсизлик темасы болып табылады.
Қарақалпақ қаҳарманлық дәстанларында перзентсизлик темасы бойынша эпикалық мағлыўматлар оғада басым орын ийелейди. Соның менен бирге, ол айырым басқа миллий эпикалық дөретпелериниң ерте ўақытлардан қәлиплесип киятырған фольклорлық дөретпелеринде де жийи ушырасады ҳәм ҳәр бири өзине ылайық өзгешеликлерге ийе сюжетлер қатарынан орын алады. Бул теманы қарақалпақ халық дәстанларының мысалында үйрениў барысында миллий дөретпелерден орын алған перзентсизлик темасын тарийхый мәдений көзқарастан салыстырып үйрениў әҳмийетли. Тек усындай жоллар менен қарақалпақ халық дәстанларының өзлерине ылайық сюжетлик қатламларын анықлаўға жол ашып алыўымыз мүмкин.
Қаҳарманлық дәстанлардағы перзентсизлик мотивиниң тийкарғы белгилериниң бири қартайған, күшлери қалмаған, дүньядан өткен ўақытларында оларды азалап мәңгилик сапарға атландыратуғын, мал дүньясына ийелик ететуғын, ислерин даўамлаўшы перзентке зәриў ақсақал урыў басшылар турады. «Алпамыс» дәстанының Өгиз жыраў вариантынан бир мысал алып қарайық; «Байбөри, Байсары деген еки теңлес бай болып, булар дүньяға келди. Мереке сейил, ат шабысты қыздырып, екеўи қушақласып дос болды. Екеўиниң алдына түскендей Байсында адам болмады, дүньяның қызығы менен екеўи бийперзент өтип баратыр еди…» [1, 5] . Бундай мазмун қарақалпақ вариантларының көпшилигине тән болыўы менен бир қатарда қазақша вариантларында Байбөри 80 жасар ғарры болып тәрийпленеди. Бул мотив «Алпомиш» дәстанында урыў басылары Байбөри ҳәм Байсары екеўи туўысқан, бир атаның перзентлери; «Байбөри менен Байсары — екеўи үлкейди. Байсары бай еди, Байбөри шай (шақ еди) еди, бул екеўиде перзентсиз болды» [2, 5] делинген. Биз усы үш варианттың өзгешеликлерин дыққат аўдара отырып олардың орайында бир дәректиң сәўлеленгенлигин көремиз. Буннан басқа «Қоблан» дәстанының версияларында да «сақалы буўрыл» болған ямаса жасы сексенге келген аталардың шерли толғанысларын сезинемиз. Мәселен, «Қоблан» дәстанында Қыдырбай ғарры жасы алпысқа келгенде:
Ата деп атын айтқандай
Бир перзентке зар болды…
Жылап ас суў бергендей
Ясийин Қуран оқытып
Халқыма дуўа еткендей
Бир нышан бизде болмады [3] — деп зарланады.
Усындай мотив «Қобланды батыр» дәстанында да қайталанады. Онда Тоқтарбайдың байлығы ҳаққында сөз болып,
Әлип таңба қыпшақтың,
Атағы озған алаштан.
Сексенге жасы келгенше
Бир бала көрмей Тоқтарбай
Қайғы менен қан жутып,
Ақылынан адасқан [4, 21] — деген қатарлар менен иренишли тәрийпленеди. Бул орында дәстанлардағы уқсаслықлар мотивациялық өзгешеликлерге ийе болғаны менен олардың тийкарғы мазмуны сақланған. Перзентсизлик темасының әййемги дәреклерин еслететуғын турақлы эпизодлардан ибарат.
Бул тема қаҳарманлық дәстанлар ушын да ҳәм басқа жанрлардағы дәстан ушын да характерли. Алып қарайық, «Шәрьяр» дәстанында Дарапшаға мынындай халықлық сыпатлама берилген:
…Тахты қурсын нетейин, тахсызақ кетейин, улсыз-қызсыз бендениң жыйғаны талаў дер еди, кейин ойран дер еди, ели-халқымнан, тажы тахтымнан кешейин, башыма ғула кийейин, қолыма ҳаса алайын, ҳаққа тәўекел қылайын, ҳәзирети Байтуллаға ҳажы таўап етейин, Яратқан қәдир алладан бир перзент нийет етейин [5] деген ойлар менен жолға атланады. Жумабай жыраў вариантындағы бир өзгешелик патша Зәрипшениң (Дарапшаның) жасы тилге алынбайды.
Дәстанның Өтенияз жыраў вариантында Шаҳидарап «Жасы қырық беске барды, тоққыз ҳаял алды, я улдан, я қыздан перзент нышан көре билмеди» [6, 131] — деп берилген.
Ал Қуламет жыраў вариантында:
Әдалат тахтына минди
Патшалық дәўранын сүрди
Тоғыз зайып алды
Алтмыш үш жасына келди
Сақалы аппақ қуўрады
Бирақ хеш перзент болмады» [6] — деп келтирилген. Көзге көринип турғанындйа перзентсиз аталардың жасын анықлаў дәстанды атқарыўшылардың бийлигинде екенлиги дыққатқа алыныўы керек. Солай болсада эпикалық дөретпелердиң басым бөлегинде ҳалдан тайған, жасы жеткен ата-аналар ҳаққында сөз етиледи.
Бирақ миллий дәстанларымызда қартайған аталардың нийетлерин бәржай келтиретуғын иләҳий күшлердиң образларының ўақыт өтиўи менен өзгерислерге ушырағанлығын сезиниўимиз мүмкин. Усындай перзентсизлик мотивлери «Гөруғлы», «Ҳүрлиҳа-Ҳәмира», «Шийрин-Шекер», «Бозуғлан», «Жаҳанша», «Зийнеп-Алтынгул» дәстанларынында орын алған. Перзентсизлик мотиви дәстанға баслама сыпатында көриниўи олардың қандайда бир дәреклерге тийкарланғанлығынан дәрек береди. Бундай баслама тек қарақалпақ дәстанларында ғана емес ал басқа да халықлардың эпикалық дөретпелеринен орын алған. Мысалы, қазақлардың «Шора батыр», «Ер-Сайым», өзбеклердиң «Шийрин- Шекер», «Ҳәмира», «Сейпул- Мелик», қырғызлардың «Манас» дәстанларында да аталардың перзентсиз екенлиги ўақыяны баслаўшы сюжет түринде көринеди. Бул мотив туўралы гүрриңлер әййемги Египет аўызеки дөретпелеринде де сақланған [7, 41]. Итибар берип қарасақ перзентсизлик мотиви әийемги дәўир дәстанларынанда орын алған екен ҳәм турмыс ҳақыйқатлығының тәсийирине байланыслы дөреген болыўы керек.
Мәселен, бийперзент патшалар Ҳиндлердиң «Маҳабхаратта» ҳәм «Рамаяна» эпосларында да сәўлеленген. Бул эпослар жүдә әийемги эпослық дөретпелер болып, пайда болған дәўирлери 2 ярым мың жылдан алдыңғы ўақыяларды өз ишине алады. Бунда да қартайған аталар перзентсизликтен азап шегип жоқарғы күшлерден өзлерине бала тилейди. «Рамаяна» эпосында патша Дашаратқа перзентсиз болады. Ол перзент ата ет маған деп ғайры күшлерге жалбыранады» [8, 24].
Оған жоқарғы күшлер өзлери адам сымбатына айланып, Дашаратқаның төрт улы туўылыўы мүмкин екенлигин мәсләҳәтлеседи [9, 19]. Перзентсизликтиң сөз етилиўиндеги жоқарғы күшлерге сыйыныўдың әийемги үлгилери қатарында типологиялық бағдарда қәлиплескен болыўы мүмкин. Буған бир тәрепинен дәстан дөретиўдеги күшли традициялық дәстүрлер тийкар болса, басқа тәрепинен турмыслық жағдайларда усындай мотивтиң турақлы түрдеги талаплары себепши болған. Себеби, адамлар арасында барқулла жақсылық пенен жаманлық бир-бирине қарама-қарсы күш есабында узақ ўақытлардан бери өмир сүрип киятыр. Жақсылықтың жаманлықты жеңиў идеясы дәслеп қудайлар арқалы иске асатуғын болса, кейин қудайлардың жәрдеминде жерге жиберилген күшли, батыр, ақыллы адамлар арқалы орынланған. Қарақалпақ фольклорында дәл усындай болмаған менен усыған сыбайлас, солардың бизге жетип келген жаңғырығы дәрежесинде көринетуғын оғада баҳала материаллар бар. Ҳәтте бизиң дастанларымызда қудайлар жәрдеминен ғәрезли перзентсизликке қарсы исленген мағлыўматлардың турақлылығын дәлийллеўши эпикалық факторлардың орын алыўы айрықша әҳмийетли. Жоқарыда биз атап өткен «Шәрьяр» дәстанында Шаҳи Дарап хан Дарапшаның ҳәрекетлеринде, айтқан сөзлеринде «Ҳәзирети кәба» түсиниги дәстанға соң ислам дининиң тәсийри менен енгенлиги даўсыз. Бирақ патшалық липасын таслап, темирден ҳаса қолға алып, темирден геўиш кейип сапарға атланыўында ол өз кеўлиндеги тилегин өз адамлары арасынан табады. Буған Гүлшараның мына сөзлери мысал бола алады: Бир перзенттиң дағы ушын, бир тырнақтың зары ушын, алтын тахтынан түсип, етек-пешинин кесип, қәлендер сыпатында болып баратыр… Атам ықтиярымды берсе, қәлегениңе тий десе, Шаҳийдарап мени алса, сәўгели яры қылса ҳақ миясар көрсе… бир кекили алтыннан, бир кекили гүмистен, бир ул менен бир қыз туўып берер едим…». Көрип турғанымыздай Гүлшараның бул сөзлеринде ҳақыйқатлықтан нышан бар ҳәм соң ол өзиниң усы сөзиниң үстинен шығады. Айтайын дегенимиз «Шәрьяр» дәстанында басқа дәстанлардағыдай перзентсиз аталардың әўлийелерге түнеп «Әўлийелерге ат айтып, Қорасайға қой айтып» садақа бериў дәстүрлери ушыраспайды. Деген менен, оның бундай өзгешелигин қудайлар пайда болмастан бурынғы перзент тилеў дәстүрлерине жатқарағойўыда қыйын. Өйткени дәрўишлик тилек тилеў дәстүри адамға қүдирет бағышлайтуғын иләҳий күшлерге исенимлерден әдеўир кейин пайда болған трансформациялық өзгешеликлердиң нәтийжелерин көрсетеди.
Усыларға қарап отырып қартайған, жасы жеткен адамлардың перзентли болыўы ушын өзи емес я ҳаялы емес ал олардың өтинишлери бойынша тиккелей жоқарғы иләҳий күшлердиң олардан күнделикли турмысына «араласқан»лығын көремиз. Бул тилек-өтинишлер жоқарғы күшлерге садақа атаў түринде иске асады. Мысалы: «Қоблан» дәстанында әўлийелерден перзент тилеген Қыдырбай менен Бозкемпир «Малын қоймай сояды, Әўлийе қазанға тоймады, тилеги қабыл болмады, сонша малды таўысып, жалғыз тоқлы қалады… «Қыдырбай усы жалғыз тоқлысын ертип жүргенде қой баққан бабаға дус келеди. Оның мәсләҳәти бойынша;
Рәҳим етсе бириўбар
Қубла бетте қапы бар,
Ашыла қойса сол қапы,
Тилегиң қабыл бир болар.
Сол қапыға кир деди,
Тоқлыңды сойып ал деди,
Ҳәм қазанға сал, деди» [10, 20], деген тапсырмасы менен ҳәрекет етеди. Аўқат пискен ўақытлары ғайыптан бир топар адамлар пайда болып аўқатын жеп-күймегей сениң еңбегиң, қабыл болар тилегиң, Алла акбар Баба!» — деп пәтияларын берип кетеди [10]. Усы садақаның пәтиясының тийкарында Қыдырбайдың тилеги орынланады. Усыған уқсас эпизодлар «Ҳүрлиҳа-Ҳәмира», «Зийнеп-Алтынгүл» ҳәм т. б. дәстанларда гезлеседи. Ал, айырым дәстанларда болса қудайдан бала тилеў дәстүри сақланып оның гейпара тәреплери өзинше түс алғанлығын көремиз. Мәселен, «Шийрин-Шекер» дәстанында Ўәлийхан патша менен Қараман ўәзирдиң ақ сақаллы баба менен ушырасыўы, бабаның екеўине еки алма бериўи ҳәм перзентли боларсыз деп атларына шекем айтып кетиўи дыққат аўдарарлық деталлар. Ең әҳмийетли жери сол, олардың ҳаяллары алмаларды жегеннен кейин ҳәмийлели болады [11]. Ал, «Бозуғлан» дәстанында ақ сақаллы баба Дәриўшалы бай менен Ақпан бийге түслеринде алдыларына ақ найза менен шынжырлы әтөшкир таслайды. Бул түсин олар жақсыға жорып, үйлерине келгеннен кейин ҳаяллары жүкли болады [12, 16]. «Мәспатша» дәстанында болса Абдикерим бай:
Бир қудайым нәзер салғай бул ҳалға,
Жети ғайып мәқсет-мурады қолла,
Малларым ийесиз қалып баратыр,
Бер қудайым ийе болар бир тулға, — деп жалбарынды ҳәм саҳрада жети жаслар шамасында бири қашып бири қуўып ылақ ойнап жүрген балаларды көреди. Олар Әбдикәрим байға балаңа ат сатып ал деп жети тиллаға ат сатады. Бай үйине келгеннен кейин уйықлап жатырса бағанағы өзине ат сатқан жети бала түсине енип ҳә, Баба, сен бир тырнақтың дағынан … алты түлик малыңды бағыш еттиң. Жети ғайып деген биз едик налышыңа шыдамадық. Бизиң жарлықаў, қорғаў қолымыздан келмейди, хабар бериў қолымыздан келетуғын еди. Сениң мүтәжиңди айтып қудайдың алдына үш мәртебе бардық. Сен ушын жыладық. Саған жалғанышда перзент жазылмаған екен… Қудай тала сениң көз жасыңды қабыл етти» …деген сөзлерди айтады.
Биз көрип өткен қарақалпақ дәстанларындағы жоқарғы ғайры күшлерден перзент тилеў дәстүри халқымыздың бурынлы соңғы турмысынан орын алып киятырған көп түрлериниң айырымлары ғана екенлиги гүмансыз. Бирақ, усы дәстүрлер өзлериниң тарийхый дәреклериниң тереңлиги жағынан ҳәм халқымыз арасындағы күнделикли турмысқа бурынғы дәстүрлер есабында әбден ийкемлесип қалғанлығынан елеге шекем ири эпикалық шығармалардың баслы түйинлериниң бири болып жүр. Бирақ бул мотивлер қалай болса солай тарийхый әҳмийетке ийе деп айтыў қыйын. Себеби, олар ҳәр дәўирдиң өз талаплары бойынша өзгерислерге ушырап мақсетин, бағдарын түрлендирип, идеяластырып көрсететуғынлығын бийкарлаўға болмайды.
Перзентсизлик мотивиниң аталарға түсинде яки оңында алма бериў, ат бериў, яки найза бериў, әтөшкир бериў, бурынғы фетишлик ҳәм тотемлик исенимлердиң реликтлери болып табылады.
Перзентли болыўдағы бундай эпикалық мағлыўматлар басқа халықлардың эпикалық дөретпелериненде орын алған. Мәселен: Алманың ҳәмийле дөретиў қәсийети туўралы Сибирь аўызеки дөретпелеринде де сөз етиледи. Онда перзентсиз саўдагер бир жарлы адамның мәсләҳәти бойынша базардан алма сатып алады. Ол сатып алған алмасының жартысын ҳаялына, жартысын бийесине жегизеди. Арадан ўақыт өткеннен кейин оның ҳаялы ул туўады, ал бийеси қулын туўады [13, 23].
Бундай эпикалық параллеллер дүнья жүзи халықларының көпшилигиниң фольклорлық дөретпелерине тән болыўы менен бир қатарда, белгили дәрежеде мәдений қатнаслардың ҳәўиж алғанлығынан дәрек береди. Әсиресе, этникалық жақтан бир-бирине жақын халықлар араларындағы ўақыялық ямаса мотивлик үйлесимликлер, перзенттиң туўылыўына байланыслы эпикалық мағлыўматлар генетикалық әҳмийетке ийе болып, қарақалпақ халқының аўызеки дөретиўшилик орталықта узақ дәўирлерден бери салмақлы орнының қәлиплесип, раўажланып киятырғанлығын көрсетеди.
Адабиёт:
- Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. Т. I.- Нөкис: Қарақалпақстан, 2007.
- Алпомиш. — Ташкент, 1987.
- Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. «Қоблан». Т. 13. — Ташкент: Маънавият, 2009.
- Батырлар жыры. — Алматы, 1963.
- Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. «Шәрьяр». Жумабай жыраў варианты. — Ташкент: Маънавият, 2009.
- Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. «Шәрьяр». Қуламет жыраў варианты. — Нөкис: Қарақалпақстан, 1984.
- Урмангеев Ф. Мотив бездетности в тюркском эпосе // Советская тюркология. — Баку, 1988 г.
- Три великих сказании Индии. — М.: Наука, 1978.
- «Рамаяна». — Ташкент, 1978.
- Қоблан. Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. VIII том.- Нөкис: Қарақалпақстан, 1981.
- Шийрин-Шекер. Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. XVII том. — Нөкис: Қарақалпақстан, 1987.
- Бозуғлан. Қарақалпақ фольклоры, көп томлық. XIX том. — Нөкис: Қарақалпақстан, 1987.
- Пропп В. Я. Фольклор и действительность. — М.: Наука, 1972.
