Балаларда дамуындағы ауытқулардың пайда болуына – туа біткен және жүре пайда болған себептердің екі кешені бар. Туа біткен ауытқулар ұрыққа және құрсақішілік кезеңде дамып келе жатқан ұрыққа түрлі зиянды әсерлердің салдары болып табылады – интоксикация, жарақаттар, тамақтанудың бұзылуы және т.б. олар сондай-ақ жүкті әйелдің денсаулық жағдайы мен өмір сүру салтына байланысты. Сондықтан токсоплазмоз – ауру анадан ұрыққа өтіп, үй жануарлары мен құстарымен таралатын жұқпалы ауру баланың туа біткен ақыл-ой кемістігінің, оның көру мүшелерінің зақымдануының және т.б. себебі болуы мүмкін.
Гормональды бұзылулар, бауыр және бүйрек аурулары, ананың алкоголизмі, жүктілік кезінде дәрі-дәрмектерді пайдалану – осының барлығы ұрықтың дамуына теріс әсер етеді.
Жатыр ішілік даму ана мен ұрықтың қанының резуспен үйлесімсіз болғанда да бұзылады және балада түрлі ми зақымдануын тудырады.
Жиі туа біткен балалар ауытқулары генетикалық (тұқым қуалайтын) факторлардың әсерінің нәтижесі ретінде туындайды. Ата-аналардың хромосомалық жиынтықтарының аномалияларынан туындаған құрылыстағы және хромосомалар арасындағы бұзылулар санына даун ауруы жататын ақыл-ой кемістігінің кейбір өрескел көрінген нысандарының себебі болып табылады. Алайда, ата-аналардың генеративті жасушаларының толық болмауы тұқым қуалаушылықпен ғана емес, сыртқы әсермен де байланысты болуы мүмкін. Ананың алкоголизмі ұрықтың орталық жүйке жүйесінде, оның сүйек жүйесі мен ішкі органдарында өзгерістер туғызады, әртүрлі кемістіктерге әкеп соғады. Ұрықтың өсуінің тежелуімен, тиісінше баланың, микроцефалиямен (бас мөлшерінің азаюымен), бұлшық ет әлсіздігімен, психомоторлық дамудың бұзылуымен және қозу мен қозғалу бұзылуымен сипатталады. Бұл бұзылулар есту қабілетінің төмендеуі есебінен күшеюі мүмкін. Ұрықтың алкогольді синдромы бар балалардың құрсақішілік жетілмеуі, соматикалық әлсіреуі өмірдің алғашқы айларында жиі және ауыр ауруларға алып келеді.
Қазіргі уақытта балаға жүктілік кезінде ана қолданатын түрлі есірткі және басқа да есеңгірететін заттардың әсері туралы мәселе өткір тұр. Анасы нашақорлар болып табылатын көптеген жаңа туған нәрестелер таңертеңнен-ақ нашақорларға айналатыны анықталды.
Бала өмірінің алғашқы жылдарында оның даму аномалиялары кейбір жұқпалы аурулармен туындауы мүмкін. Бұл кезеңде жарақаттар мен уланудың аз мәні бар [1, 45 б.].
Қазіргі уақытта біздің елімізде дамуында ауытқушылығы бар балалардың түрлі санаттарын тәрбиелеу және оқыту үшін мемлекеттік және жеке сипаттағы әртүрлі мекемелер жұмыс істейді. Бұл арнайы балабақшалар мен қарапайым балабақшалар жанындағы арнайы топтар, арнайы мектептер мен мектеп-интернаттар, сондай-ақ жалпы мақсаттағы мектептер жанынан құрылатын арнайы сыныптар. Кейбір балалар, негізінен дамуында ауытқушылықтары бар балалар кәдімгі балабақшаларға барады және жалпы мақсаттағы мектептерде оқиды.
Балалардың бір бөлігі әсіресе, дамуында өрескел ауытқушылықтары бар балалардың ішінде үйде тәрбиеленіп, оқиды. Жиі олармен ешқандай түзету жұмыстары жүргізілмейді. Ата-аналар баланың дамуына ықпал ету үшін барлық мүмкін болатын жағдайлар да кездеседі.
Дамуында ауытқулары бар балаларға арналған балабақшалар, әдетте, түзету-тәрбие жұмыстарын жүргізуге бейімделген арнайы жабдықтармен үнемі толық емес болса да жабдықталған. Есту қабілеті төмен балаларға есту кабинеттері мен есту аппараттары қарастырылған. Алайда, арнайы балабақшалар оларға барлық мұқтаж балалардың қабылдануы үшін жеткіліксіз [2, 111 б.].
Дамуында әлсіз ауытқулары бар балалардың едәуір бөлігі – психикалық дамуы тежелген, ақыл-ой кемістігі жеңіл дәрежедегі, нашар көретін, нашар еститін, сөйлеу кемістігі бар және тірек-қимыл аппаратының нашар кемістігі бар балалар әдеттегі балабақшаларға барады. Егер бұл балалардың мінез-құлқында өрескел ауытқулар болмаса, онда олар мектепке келген уақытқа дейін қалады.
Дегенмен, бала бақшаның арнайы тобында немесе жай ғана кәдімгі балабақшада дамуында ауытқулары бар баланың болуы оған оң мәнге ие. Бұл оның құрдастары ұжымында болуына, олармен қарым-қатынас жасаудың кең мүмкіндіктеріне байланысты, бұл әлеуметтік бейімделу мен одан әрі өмір сүруге және оқуға дайындалу үшін маңызды. Өйткені, әдетте, балаларды арнайы мектепке немесе жалпы мақсаттағы мектепке түсуге дайындайды. Бала бақшаға келгеннен кейін балалардың шағын бөлігі ғана (көбінесе ақыл-ой кемістігі бар) әлеуметтік қорғау министрлігінің интернат мекемелеріне түседі немесе отбасына қайтарылады [3, 234 б.].
Әдебиет:
- Гаврилушкин С.А. Об организации воспитания детей с ограниченными интеллектуальными возможностями // Дошкольное образование. – 1998. – №2. – С. 67.
- Ермолаева М.В. Психологические предложения и методы развития и коррекционной работы с дошкольниками. – М.: Издательство «Институт практической психологии»; Воронеж: Издательство «МОДЭК», 1998. – 176 с.
- Гинзбург М.Р. Психология личности: норма и патология. – М.: «Институт практической психологии»; Воронеж: НПО «МОДЭК», 1998. – 352 с.
