Бинарно-когнитивные модели в казахской литературе



В статье рассматриваются бинарные когнитивные модели в литературе, в том числе художественная характеристика социальных концептивных когнитивов. Социально-концептуальный аспект бинарно-когнитивных моделей исследуется и анализируется в сравнении с произведениями писателей советской эпохи и периода независимости на примерах из произведений казахстанских писателей.

Ключевые слова: художественная проза, когнитив в литературе, бинарные когнитивы, социальный, концептуальный когнитив.

Когнитивный подход к изучению художественной литературы представляет собой невидимую часть, которая выражается и накапливается в языке, его «поверхностном» изображении и скрыта от наблюдения в глубинах человеческого сознания и направлена на исследование широких связей между вещами, составляющими произведение. внутренний мир. Этот аспект является наиболее важным для понимания процессов литературно-художественной деятельности человека и определения механизмов познания. Вербальные продукты познавательного эстетического сознания представляют собой особый мыслительный словарь, состоящий из понятий, отражающих сущность творческой деятельности.

В целом история становления и развития когнитивной парадигмы эстетического пространства национальной прозы полностью соответствует объяснению, предложенному Г. П. Щедровицким, который считает, что деятельность человека, знающего и понимающего смыслы и значения, и они различные компоненты знака.

Поскольку связующее звено между языком и реальностью является концептуальной функцией личности, в результате которой формируется его когнитивная система, когнитивная обусловленность, с одной стороны, служит основополагающим фактором создания текста и смысла. С другой стороны, это основа его познания, понимания и восприятия. И создание художественного текста, и его интерпретация описываются автором интеллектуально-мыслительной системы и переводчиком текста.

Когнитивный бум в науке ХХ века сыграл важную роль в интеграции знаний о законах мира, так как способствовал объединению исследований во всех областях, связанных с изучением «продуктов» человеческой мысли. К началу третьего тысячелетия ученые признают, что познание «твердо утвердилось среди основных течений научных исследований» [1, с.12–15].

Становление когнитивизма в науке имеет многовековую историю, фактически равную времени знания языка. Изучение и описание докогнитивного (или докогнитивного) периода его развития представляет несомненный интерес и дополняет картину эволюции человеческого сознания. При этом мы не смотрим на проблему с негативной точки зрения, в основном учитываем современное состояние науки, признаем фундаментальную роль когнитивной революции, понимаем ее как научную новизну. Кроме того, когнитивизм в литературоведении позволяет «проверить», «переопределить» и «показать» особенности многих аспектов восприятия и интерпретации художественного текста, а также методов его анализа.

Рационалистическая кодификация правил, переосмысливаемая в разное время, отражает ликвидность такой системы. «Социологические, мифологические, культурно-исторические и последующие методы, претендующие на уникальность в своем подходе к литературе, теперь — во времени — самоограничиваются не только природными и историческими особенностями, но и своей методологической самодостаточностью. [2, с.27].

Основная часть

Эстетические, гносеологические концепции художественных произведений в литературе обычно носят линейный характер по своему познавательному смыслу. Положительный персонаж произведения искусства часто бывает красивым, но также и вертикальным. Он всегда поступает правильно, никогда не ошибается.

В статье мы изучаем социальные концептуальные аспекты бинарно-когнитивных моделей и сравниваем их с произведениями писателей советской эпохи и периода независимости, приводя примеры из произведений казахстанских писателей.

Рассказ Беймбета Майлина «Кулпаш» о голоде 1932–1933 годов можно рассказать так:

Бет-аузы көнектей ісік; тоңып бүрісіп, үйдің бұрышындағы пешке арқасын сүйеп мұңайып, терең ойға шомған адамша Күлпаш отыр. Жыртық күпіге оранып, бүк түсіп баласы Қали жатыр. Үй суық, жамаулы терезенің жыртығынан кірген ызғырық шекеден шыққандай... Үйдің ішін жылытуға — пешке жағатын отын жоқ. Отын табылар жер де жоқ... қара судан баска дән татпағанына бүгін үшінші күн. Алты айғы қыс тартқаны — аштықтың зардабы. Бар сенетіні байы Мақтым ел қыдырып, тілек тілеп, ерте кетіп, кеш келеді. Бірақ, оның да табары жоқ... [3,с.33]

Беймбет Майлин увидел это время, время- голодания всего человечества. Писатель, живший течением того времени. Вот почему при чтении произведений Беймбет Майлина страницы книги настолько трогательны, что текут слезы обиды, некоторые слова проходят сквозь сердце и прилипают к сердцу, некоторые слова пишутся кровью. Когда мы впервые смотрим на социальные противоречия, на борьбу между добром и злом, между существованием и небытием, между тьмой и светом, мы видим, как на нас смотрят глаза страшного времени. В рассказе «Кулпаш» мы видим свет мечтаний и надежд, свет которых меркнет.

Через эти произведения Беймбет Майлин написал художественную летопись казахского общества того времени. Он писал открыто, ясно и правдиво. Не секрет, что мы рассматриваем правду в его рассказах не только как художественную правду, но и как истинное лицо истории и событий.

«Интернат наны» Шерхана Муртазы — это теплая история, которая согревает сердце и объясняет ценность хлеба. В произведении описывается жизнь интерната после войны. Кто знал, что ребенок, проснувшийся полный сладкого, не будет знать цену хлебу, который является цветом детей, голодных во времена скудости. Объясняя ценность Шерхан Муртаза в своем произведении через события в интернате, писатель показывает, как высоко нужно оберегать кусочек ржаного хлеба, и призывает познать ценность хлеба. Главные герои рассказа — учащиеся школы-интерната и Алтай. Әлтай — басы дәу, үрпек шаш, мойны қылдырықтай, шүңірек көз, томпақ ауыз, нанға тоймайтын қара бала [4,с.108] Она любит поесть. Но жизнь после войны непроста. Дети интерната едят очень мало. Когда их мамы приносят еду из села, мы им помогаем. Но он даже есть не может. Почему? Причина в том, что ее сестра вырывает еду изо рта своих братьев. Несмотря на то, что они были маленькими, дети в интернате не могли позволить себе есть еду, которую приносила их сестра. Особенно Алтай. Еду, которую принесла сестра, он хранит в чемодане. Однажды ночью его увидели друзья. «бізге де бересің...», — деп байбалаң салып жатқанда, оларды интернат мұғалімдерінің бірі байқап қояды. Олардың тәтті ұйқысын бөліп, жылы көрпесінен бөліп, далаға шығарып сапқа тұрғызып қояды. Ол кісі біраз тұрып балалардан «Қарындарың ашты ма?», — деп сұрады. Балалар қарны ашқанын айтар — айтпасын ойланып біраз тұрды. Ешкім үндемеді. Енді мұғалім артына қайтып кетіп бара жатқанда, Хасболат қарны ашқанын айтты. Оны қалған балалар да қолдай кетті. «Ашынған қарын тойынар. Барыңдар, ұйықтаңдар!», — деп бұйырды мұғалім. Балалар бөлмеге барып, жылы көрпелерімен қайта қауышты. Барлығы ұйқыға жатқалы жатқанда, Әлтай орнынан тұрып, чемоданын ашты. Ондағы нан, құрт, талқанды барлық балалардың жанына апарып таратып берді. Балалар өте таң қалды жітене қатты қуанды. Қаншама күннен бері сол күні қарындары тойып ұйқыға кеткендей болды. Олардың барлығы түстерінде нанды көретін. Олардың бүгінгі түстерінде: Бөлме ортасында шырша тұр екен. Шыршада ойыншық орнына үлкен — үлкен бөлке нан ілініп тұр. Ал, әлгі тәрбиеші апай, Аяз — Ата болыпты. Ол жаңа — жылдық тәттілердің орнына үлкен бөлке таратып жүр екен. [4,с.111]

Здесь мы видим положение детей в интернатах, переживших период «голодания». В следующем предложении мы отчетливо видим бинарные когнитивные слова «голод».

Через несколько дней дети пошли в столовую и получили потрясающую вкусную еду. Вместо старого куска хлеба на столе лежала большая буханка хлеба. Все были счастливы в тот день и ели досыта. Алтай и дети в интернате, которые раньше ели хлеб быстро, на этот раз вообще не могли есть хлеба. Это день, когда карточная система была отменена.. — Ал, қарындарың тояды енді! Карточка системасы жойылды! Нан молайды. Сендерді нан күнімен құттықтаймын! — деді интернат меңгерушісі. Бұл — 1947 жылдың 16 желтоқсаны еді. Әлтай сонда әлгі нанды жеп тауыса алсашы! Әшейінде бұралақтап ауызға бір-ақ асайтын асты тауыса алмай, тойды да қалды. [4,с.113]

Прошло много лет. Дети окончили школу-интернат. Каждый стал авторитетным и уважаемым человеком. Все они никогда не забудут дни в школе-интернате. Они считают, что тот самый язык, который способствовал их успеху, — это черный хлеб школы-интерната.

Мен бұл кезде қызметке баратын жолда астанадағы ең үлкен нан магазині бар. Ешқандай жұмысым жоқ, тамағым тоқ болса да әлгі магазинге анда-санда бір кіріп шығамын. Нанның сондағы түр-түрі-ай. Қазақтың таба наны дейсің бе, украинаның қара наны дейсің бе, қалалық ақ бөлкелер дейсің бе, кірпіш нан, дөңгелек нан... Магазиннің іші жып-жылы. Нан иісі — ана сүтінің иісіндей. Осы магазиннің тұсынан өткен сайын, интернат есіме түседі. Әлтай қазір аудандық оқу бөлімінің бастығы, ғылым кандидаты. Сәттіғұл ірі совхоздың директоры. Мен болсам...

Жиі-жиі ойға қалам: іргесін боз өзен жалап жататын интернат болмағанда, интернаттың бір тілім қара наны болмағанда, біз осы дәрежеге жетер ме едік? Кім біледі... Нұр жаусын саған, интернаттың қара наны! [4 ,с. 113]

Аягуль Мантай — писательница, выражающая свои взгляды на социальные проблемы в своих произведениях.

«Томпақ» әңгімесі. ...Біз оны келеке етіп күлетінбіз. Ол балғын жасына сәйкеспейтін шамада тым толық еді. Анасы ғана оны Айжұлдыз деп атайтын. Самай шашы ағарған шүйкедей әйел «Айжұлдыз, қайдасың?» десе, ойнап жүрген Томпақ үйіне қарай құстай ұшатын. Анасы дауыс көтерсе, ақталмайтын не қарсы жауап қатпайтын. Кінәлі адамдай көзін жерден алмай үнсіз тұратын. Мас әкесі шешесінің шашынан сүйреп жатқанда шыр-шыр етіп араша түсетін. Анасын арашалап жүріп, көзілдірігі сынып, әйнек сынығы бетін жырып кетсе де, әкесінің қолы тиіп, көзі көгерсе де ол әкесін жақсы көретін. Топыраққа аунап жатқан әкесінің қасынан табылатын да Томпақ еді. деп басталады шығарма. [5,с.5.]

Через образ пухленькой девушки автор изображает период безденежья и еды 90-х годов. Но особенность в том, что автор сравнивает две социальные ситуации того периода и современности. То есть четко говорит нам понятие бинарного когнитивного слова «голод».

Соғыс жылдарында балалар өздерінің неліктен ашыққанын білді ғой. Бейбітшілік заманның саясатын түсініп жетпеген біздер неліктен ашыққанымызды білгеніміз жоқ. Тоқсаныншы жылдары балалығы өткен біздер қырқыншы жылдың балалары секілді ашқұрсақ жүріп, нанды тоя жеуді армандадық. Ұнның түбі көрініп қалған соң шешем нанды бөліп бере бастады. Сол күндері менің түсіме қап-қап ұн, тау болып үйілген аппақ нандар кіретін. Қуанып шешеме түсімді айтамын.

—Біздің үйге береке келе жатыр екен. Түнде мен де түсімде нан көріп шықтым, — дейді шешем.

Шешем қаптың түбін қағып, төрт пәтір пісірді. Сонда шын жоқшылықты енді сезінгендей қатты әбіржіді. Тілдей пәтір нанды әрқайсымыздың алдымызға қойып, өзі талқан жеп отырды. [5,с.9]

«Ақымақ ішкен-жегенін айтады, Ақылды көрген-білгенін айтады»- деген мақал осы «Томпақ» әңгімесіндегі көршісінің қызы Мақпал мен Томпақтың диалогінде айқын суреттеледі.

Ол күндері балалардың күндегі әңгімесі ақ нан және дәмді тамақ жайлы өрбитін. Көршіміздің менімен құралпас қызы Мақпал:

— Біз бүгін картошкасын мол етіп нан салма жасап жатырмыз, — деп мақтанады.

Сол бір қиын-қыстау күндері біздің ауылдың тұрғындары тамаққа картошканы да үнемдеп салатын еді ғой.

— Ағаларым кептер ұстап әкелді. Бүгін кешке апам картошкамен кептер етін қуырады, — дейді Ажар.

— Апам кеспе жасап жатыр. Ертең нан салма жейміз, ал арғы күні тағы да кеспе көже ішеміз. Одан соң нан салма, — дейді Томпақ үйлеріндегі ас мәзірін боямасыз баяндап. — Үйде бір табақтай ғана ұн қалды. Апам уайымнан қатты жүнжіп кетті. Біздің әрқайсымыздың апаларымызға қандай қиын.

Ол мақтанбайтын. Мақтанып жатқан балаларды үнсіз тыңдап тұратын.

Бірде Мақпал: — Апам түсте картошкасын көп қосып, бәліш пісірді. Кешке қалған бәлішпен шай ішеміз, — деп мақтанып қоймады. [5,с.10]

Благодаря этому диалогу мы можем ясно увидеть ситуацию в богатых и средних семьях 90-х годов. Кажется, существует четкая картина голода и недоедания.

Но в этой работе мне очень понравилась позиция Томпака. Неважно, какой период голода, сердце Томпака бьется за маму, и хоть он и мала, но заботится о маме, любит ее и жалеет.

«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» молшылық кезде пейілі кең Жәмилә апам көшеде ойнап жүрген біздерді шақырып алып, бәліш үлестіретін еді. Томпақтың бәлішін жемегенін байқаған Жәмилә апам:

— Томпақжан, неге бәлішіңді жемейсің? — деп сұрайтын.

— Апама апарып беремін, — дейтін Томпақ.

— Айналайын Томпақжан, бәлішіңді жей ғой. Апаңа да бәліш беремін, — дейтін мейірленіп Жәмилә апам.

Бәлішімді жұрттан бұрын таусып қойып, тағы сұраймын.

Жәмилә апам: — Айка, сен де апаңа апарғың келеді ғой, — дейді.

Өзімнің жегім келгенін қалай айтамын?

— Иә, апа... — деймін қызарып.

Жәмилә апам бәрімізге қайта бәліш үлестіретін. Екінші бәлішті Томпақтардан ұзап, үйге жақындағанда асығыс жеп аламын. [5,с.11–12]

Шешем соңғы тілім нанды тілін тістелеп, беріп жатқан кезде әкем көрші ауылдағы диірменшіден қарызға екі қап бидай алып келді. Сонда шешем қатты қуанды.

—Сенің түсің, міне, орындалып жатыр, — деді қабағы жадырап, езуіне күлкі үйіріліп.

—Мен түсімде қап-қап ұн, көп ақ нан көргенмін, — дедім екі қап бидайды қанағат тұтпай.

— Әлі-ақ бұл күндер ұмыт болады. Бұрын етті жиі ассам, «күнде ет жейміз бе?» деп ренжуші едің. Майлы деп қазы-қартаны мастанып, жемейтінсің,– деді шешем өткен күнді сағына еске алып. — Етсіз тамақ жемейтін әкең де бұл күніне мойынсұна бастады.

Маған ол күндер ертегі сияқты көрінеді. Әкемнің достары әйелдерімен біздің үйде жиі бас қосып, ет жеп, әңгіме-дүкен құратын. Біреуміз мектепте өтетін әлдеқандай жарысқа қатысып, мақтау қағазын алсақ, шешемнің абысын-ажындары келіп, «жуасың» деп қазан көтерткізетін.

—Шіркін, тойып ет жейтін күн болса ғой, — дедім сілекейім шұбырып.

—Ондай күн де туады. Баяғыдай «күнде ет жейміз бе?» деп жыларсың әлі, — деді шешем үмітпен. [5,с.10 ] Он убежден, что произойдет что-то хорошее. Здесь мы можем ясно видеть два бинарных познания («голод»).

В «Кулпаш» Беймбета Майлына, наоборот, видно, что у него нет веры в жизнь и будущее. Мечты главных героев разбиты, а эта нищета, кажется, осталась.

Таким образом, анализ этих моделей наглядно показывает, что они образуют сложную социокультурную матрицу человеческого познания, состоящую из двух противоположных структур и служащую для его организации. Важным теоретическим аспектом является изучение дуальных, а иногда и более сложных когнитивных моделей, позволяющих интегрировать знания о мире через сосуществование двух-трех других обществ.

Литература:

1. Поляков В. Когнитивная парадигма и языкознание и новые вызовы // Когнитивное моделирование в лингвистике. Сб. докладов. — Варна-М., 2003,-с. 12–15.
2. Липатов A. B. Литературоведение: холистическая альтернатива самодостаточности // Литературоведение на пороге XXI века. — М.: «Рандеву — AM», 1998.
3. Майлин Б. Шұғаның белгісі. Повестер мен әңгімелер.- Алматы.-«Жазушы», 1974. 608 бет.
4. Мұртаза Ш. Бойтұмар: Әңгімелер/ — Алматы: «Раритет», 2006.-256 бет.- «Алтын қор» кітапханасы.
5. Мaнтaeвa A. Жaңбыpлы көктeм. Проза. — Aлмaты. — «Жaлын», 2009. — 96 б