Мақала домбыра сыныбындағы студенттердің музыкалық ойлау қабілетін қалыптастыруға арналған, себебі бұл педагог-музыканттың дайындығына ең маңызды болып табылады. Домбыра сыныбында күймен жұмыс істеу барысында музыкалық орындаушылық ойлау мен көркемдік елестету ерекшелігі қарастырылады.
Тірек сөздер: музыкалық-орындаушылық қабілеті, музыкалық есту қабілеті, орындау тәсілдері, күйдің композициялық құрылымы, дыбыстық мәнерлілік.
Статья посвящена формированию музыкально-исполнительского мышления студентов в классе домбры, так как оно является одним из наиболее актуальным в подготовке педагога-музыканта. Рассматривается специфика музыкально-исполнительского мышления и художественных представлений в процессе работы над кюем в классе домбры.
Ключевые слова: музыкально-исполнительское мышление, музыкальный слух, исполнительские приемы, звуковая выразительность.
Музыкалық этнопедагогиканың ең маңызды міндеттерінің бірі студенттің бойындағы күйге деген өзінің бейнелі-интонациялық мазмұны туралы жеке түсінігінің негізінде жеке қарым-қатынасын тәрбиелеу болып табылады. Осы себепті өз тәжірибесі мен өмірлік және көркемдік-эстетикалық әсерлер байлығының іргетасында музыкалық-орындаушылық қойылымды құра білу маңызды болып табылады. Бұл ретте алға қойылған міндеттерді шешу тәсілінде дербестік пен сананы дамыту қажет, бұл орындаушылық педагогиканың басты мақсаты болып табылады. Күйдің өзіндік ерекшелігін аша отырып, онда мазмұнның музыкалық-композициялық ерекшеліктерімен өзара байланысын түсінуге және осының барлығын орындауда қалай жүзеге асыратынын түсіне отырып, педагог көркемдік ойлау логикасын қалыптастыруы тиіс.
Орысша — қазақша түсіндірме сөздігінде ойлау сөзі тұлғаның танымдық әрекеті қарастырылады. Педагогикалық ойлау ол практикалық әрекетте мақсат қою,жоспар, жоба жасаумен байланысты және көбіне уақыттың тар болуы жағдайында туындайтын ойлау түрі [1,б.264].
Домбыра сыныбындағы күймен жұмыс істеу барысында музыкалық-орындаушылық ойлауды және көркем көріністерді қалыптастыру ерекшелігін қарастырайық. Күйдің көркемдік бейнесін іске асыру барысындағы кейбір әдістемелік тәсілдерді аша отырып, дәстүрлі қазақ өнеріне эмоционалды тұрғыдан үнқату дағдысын тәрбиелеудің маңыздылығын атап өту керек. Домбыра сыныбында оқудың бастапқы кезеңінде студенттер қойылымның күрделі дағдыларын түсініп, шебер қозғалыс сезімдеріне негізделген және сол және басқа қолдың күрделі іс-қимылдарын үйлестіруді талап ететін, домбыра техникасының барлық негізгі тәсілдерін қарапайым түрде меңгереді. Аспапта ойнау дағдысының бұндай меңгеру процесі студенттердің әр түрлі есту, метрырғақтық және музыкалық-көркем көріністердің дамуымен байланысты болып келеді, оларды негізгі аспап және музыкалық-теориялық пәндер бойынша оқытушымен жеке сабақтарда меңгереді. Негізгі аспап сыныбында оның музыкалық-есту түсініктерінің іргетасын, көркем білімі мен орындаушылық дағдыларын қалау кезеңі басталады.
Домбыраны ойнап үйретуді оқыту сабақтарында музыкалық материалды таңдау үлкен рөл атқарады, онда домбыра сыныбындағы студенттердің толыққанды көркемдік дамуын қамтамасыз етуге қабілетті халықтың музыкалық және көркемдік ойлауының тұтастығы мен айқындығы, музыкалық бейнелердің нақтылығы, күйлердің жарқын материалы болып табылатын күйлер маңызды орын алады.
Ұстаз оқушыларға ең алдымен күйдің халықтық атауына байланысты, ішкі сезімдік байланысын терең ұғындыра білуі шарт. Күй атауларының дәстүрлі түрде мән — мағынасын ашу, егжей — тегжейлі мазмұнын мұқият меңгеруге, түсінуге көп септігін тигізеді. Күйді үнтаспадан немесе концерттік бағдарламалардан тыңдағанда оқушыларға көп септігін тигізеді. Әуенді тыңдаудың жанды үрдісі — ұстаз бен педагогтің назарын өзіне қарай жақсы аудартады. Олардың бірлесіп атқарған шығармашылық жұмыстары ән мен күйді орындау әрекеттерін, әнге қатысты жабдықтар мен тыңдалған әуеннің мәнерін терең түрде ұғынуға жетелейді.
Музыкаға қатысты жанасу техникалық жабдықтардың және қазақтың музыкалық аспаптарының дәстүрлі түрде рухына толыққанды түрде, терең енуге және мазмұнын түсінуге септігін тигізеді. Оқушылармен жеке — дара жұмыс жасау — оқушы бойындағы жанасу мен аппликаторлы техникалық құралдардың дамуын, келешекте педагог — музыканттың сапалы деңгейінің күрделілігін әрдайым қадалап отыруға өзіндік әсерін тигізеді. Сондықтан да оқушыларға көбіне техникалық үрдіс қажет. Оқушы бойындағы арнайы дағдыларды дамытуда, нұсқаулы материалмен жұмыс жасау барысында, күйді тартуды үйренуде олар жүйелі түрде жұмыс (жаттығулар, этюдтер және т. б.) жасаулары керек [2].
Штрихтік техниканың мәнерлі мүмкіндіктерін ұғыну қазақ аспаптық дәстүрлерінің рухына тереңірек енуге көмектеседі және шығарманың мазмұндық мағынасын толық қабылдауға ықпал етеді. Педагогтің студентпен қарқынды жеке жұмысы болашақ педагог-музыканттың сапалық деңгейі күрделілігіне байланысты штрихты және аппликатуралық техниканың дамуын үнемі бақылауға мүмкіндік береді. Сондықтан студенттер үшін техникалық процессте маңызды. Күйлерді зерттеумен қатар олар арнайы дағдыларды дамытуға арналған нұсқаулық материалмен (жаттығулар, этюдтар және т. б.) жүйелі түрде жұмыс істеуге тиіс.
Күймен жұмыс істеуде ең бастысы — орындалатын шығармалардың мазмұнын түсінуге және бұл мазмұнды тыңдаушыларға жеткізе білуге үйрету. Қазақ күйлері белгілі бір құрылымға ие, оның ішкі байланыстарын оқытушы студентке түсінікті және қолжетімді етіп ашуға міндетті. Күйдің музыкалық ойын ойнай отырып, студент әрбір жаңа күйден алдыңғы көркемдік-құрылымдық байланыс күйлерін талдау бойынша таныс адамдарды өз бетінше тауып алуы тиіс. Сонымен, Құрманғазы мен Дәулеткерей күйлерінің көркемдік-құрылымдық ерекшеліктерін салыстыра отырып, этномузыкатанушы А. Мұхамбетованың қазақ аспаптық мәдениетінің осы екі данышпаны шығармашылығының әлеуметтік-бейнелік сипаттамасына жатады: «Құрманғазы музыкасы қарқынды, шапшаң, батыр эпосының күші мен табиғи күшін еске түсіреді; ол өзінің күйлерінде өз дәуірінің қайғылы әлеуметтік коллизияларын, халық рухының күшін, оның батылдығы мен өмір сүйгіштігін берді. Дәулеткерей — өзінің заманындағы білімді адамдардың бірі, классикалық мұсылман білімі бар, араб және фарсиді білетін, талғампаз-камералық музыкаға ұмтылған. Суфий ретінде ол әйелдер бейнесіне, махаббат лирикасына жақын болған, оның шығармаларының қайғылы бейнесі философиялық рефлексия өңіне боялған» [3,250–251 б.].
Құрылымдық күйлерді талдай отырып, студент музыкалық ойдың дамуын конструктивті түрде анықтай отырып, жалпы шығарманы қамтиды. Студенттер күйлерді бейнелі, эмоционалды, сонымен қатар конструктивті сауатты көрсетуге үйренеді, бұл оның болашақта кәсіби бағыттылығын қалыптастырады.
Күйдің сауатты түсіндірілуін іздеудегі студенттің дербестігі оның бір жағынан, ал екінші жағынан оның музыкалық жолжүгінде, жалпы эмоциялық және көркемдік әсерлердің қорына негізделеді. Міндетті түрде музыканы үнемі тыңдау, көп оқу, көрмелер мен концерттерге қатысу, бұл студенттің көркемдік деңгейін ғана емес, сонымен қатар оның мәдениетін байытады.
Дыбыстық мәнерлілік күйдің музыкалық-көркемдік ойын іске асыру үшін маңызды орындаушылық құрал болып табылады. Оқытушының міндеті — студенттерді музыкаға мәнерлеп өнер ретінде қарауға үйрету, музыканы интонациялауға үйрету. Күй репертуарын меңгере отырып, студент түрлі шығармаларды орындауда кейбір ұқсас сәттерді анықтай алады. Би сипатындағы күйлерде ол музыкалық материалды ырғақтық ұйымдастырудың айқындылығы мен бірегейлігін анықтап, штрих пен метрдің маңызды қызметін атап өтеді, лирикалық сипаттағы күйлерде оның назары саздылығының дыбысталуын, әуенді желінің мәнерлілігін айқындайды.
Музыкант-педагогтың шығармашылық тұлғасын тәрбиелеудегі қызықты міндеттердің бірі домбыра күйінің, тіпті бұрыннан таныс музыкасының мәнерлілігін қалыптастыратын музыкалық тілдің бұрын байқалмаған элементтерін естуге және бағалауға көмектесу болып табылады. Шығарманың құрылымының ерекшелігіне, тақырыптың интонациялық және ырғақтық жақтарын, соның ішінде мұғалімнің назарынан тыс қалған, педагог күй музыкасының түсінігін анықтап қана қоймай, студенттердің есту қабылдауын жетілдіреді.
Студент көркем-мағыналық құрылымдарды қалыптастыру заңдылықтарын, олардың интонациялық даму логикасын меңгеруді үйренеді. Бірте-бірте студенттер ережелерді меңгереді, оларға сәйкес орындаудың қандай да бір мәнерлі құралдарын қолданады. Мысалы, саға бөлімінде дыбысталудың күшеюі және керісінше, бас буынға көшу кезінде әлсіреу; шығарманың соңында баяулау, штрихтық соққы және т. б. Өзінің музыкалық әсерлерін кеңейте және тереңдете отырып, оларды педагогтің көмегімен жүйелей отырып, студент стиль мәселелеріне, композиция ерекшеліктеріне, мәнерлі құралдардың ерекшелігіне, белгілі бір дәуірдің, мектептің немесе өңірдің күйшілеріне қатысты неғұрлым жоғары тәртіпті жалпылауға мүмкіндік алады.
Домбырада оқыту тәжірибесінде негізгі жұмыс әдістері қалыптасты, олар: көрнекі-иллюстративті әдіс (домбырада қалай ойнау керектігін көрсету-демонстрациялау) және сөздік әдіс (оқушының санасына қатысты түсінік). Дәл осы екінші әдіс күйдің ой-өрісін, мазмұндылығын, ой-өрісін дамытады, студенттің ой-өрісін қалыптастырады, оның көркемдік-ойлау әлеуетін байытады. Студенттің дамуы неғұрлым төмен болса, соғұрлым оқу барысында музыкалық-теориялық және музыкалық-тарихи мәліметтерді игеру қажет, сонымен қатар білім беру барысын логикалық және жүйеленген түрде жоспарлау қажет.
Музыкалық орындаушылық сабағы барысында студентке ауызша әсер ету мүмкіндігінше кең және мазмұнды жалпылауға бағытталуы тиіс. Оқытудың «парасаттандыру» сұрақтары егер оқытушы студентті бірлі-жарым адамнан ортақ адамға, жекеден бөлінбес-ұғымдарға және т. б. әкелетін жағдайда ғана шешім қабылдайды. Студенттің назарын күйдің қандай да бір бөлігіне аудара отырып, осы жұмыстың мәнмәтінінде елеулі және күрделі орындаушылық мәселені көтеруге болады [4,б.7].
Әрбір музыкалық міндет тікелей дыбыста, штрихта, метр-ырғақта және домбырадағы тиісті ойын тәсілдерінде көрсетілуі тиіс. Бұл ретте айтылғандар анық, нақты және тұтас болуы тиіс. Мысалы, күйдің сипаты мен көңіл-күйін анықтап, бірден дыбыс бояуын, қозғалыс пульсін, қарапайым нюанстарды, сондай-ақ туындының сипатынан туындайтын және оның бейнелі мазмұнын жарқын жасыруға көмектесетін техникалық тәсілдерді табу керек. Көркем-музыкалық бейнемен және абстракты емес, керісінше нақты музыкалық-мағыналық міндеттермен байланысты, ойын тәсілдерін игеру.
Күйлер арасындағы ұқсастықтар немесе айырмашылықтарды іздестіру, студенттерді өз ой-пікірлеріне итермелеуі мүмкін. Осы жолмен енгізілетін жаңа көріністер, ұғымдар мен бейнелер музыкалық-орындаушылық педагогиканың маңызды әдісі болып табылатын эмоционалдық саланың қоздырғыштарына айналады.
Енгізілген салыстырулар студенттің эмоционалдық саласын қозғайды және осының арқасында музыкалық бейнені шығармашылықпен түсінуге көмектеседі. Берілген күйге өзінің атауын іздеу, сонымен қатар музыкалық ойды дамытатын жетекші интонациялар мен тірек сәттерді өздігімен табу музыкалық-мағыналық ойлаудың дамуына әсер етеді. Осылайша, музыкалық-мағыналық ойлауды қалыптастыру музыкалық көркемдік бейненің мәнерлі мәнін бастан кешіруді, дыбыстың материалдық конструкциялау принциптерін түсінуді, бұл орындаудағы бірлікті жүзеге асыра білуді білдіреді.
Домбыра сыныбында алған іскерліктер мен дағдылар студенттерге домбыра күйлерінің бай ішкі мазмұнын толық және көлемді ашуға, оқушыларға қазақтың дәстүрлі музыкалық ойының қайталанбас ерекшелігін жеткізуге, қазақ музыкалық тілінің көркем мәнерлі құралдарының сыйымдылығын, көптүрлілігін және алуан түрлілігін көрсетуге көмектеседі. Сезімдік және танымдық, дәстүрлі және жаңашылдықты үйлесімді біріктіру домбырада оқыту процесін одан әрі жетілдіру міндеті болып табылады, оның мәнін музыкалық-орындаушылық және бейнелі ойлауды дамыту ретінде анықтауға болады.
Әдебиет:
- Орысша қазақша түсіндерме сөздік: Педагогика/жалпы редакциясын бастаған э.ғ.д. Е.Арғын — Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ.2006. — 482 б.
- Оқу-әдістемелік кешке. Негізгі музыкалық аспап. http://is.nkzu.kz/e-library/getf.
- Мухамбетова А. И. Казахский кюй. Семантика жанра. // Проблема генесиза и трансформации. — Алматы,1991. — 345 с.
