Aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ósirýdiń keshendi mehanızasııasy ıntensıvti jáne energııa únemdeý, sondaı-aq resýrs saqtaý tehnologııalaryn qoldanýsyz jáne olarǵa sáıkestelgen sorttap jasaýsyz múmkin emes.
Dándi jáne dándiburshaq daqyldarynyń jyǵylyp qalýǵa tózimdi, masaqty daqyldardyń dánderi ónimdi jınaýda tógilýge tózimdi, sonymen qatar jaqsy bastyrylatyn, dándiburshaqtardyń jyǵylmaityn, dánderi tógilmeıtin jáne burshaqbastary joǵary bekigen sorttary, júgeriniń jyǵylyp qalýǵa tózimdi, bir mezgilde pisetin jáne birinshi sobyǵy joǵary bekigen býdandary qajet. Dándi qonaqjúgeri egisteri kóleminiń ulǵaıýy kombaınmen jınaýǵa jaramdy karlıkti sorttardy sátti shyǵarýmen tikeleı baılanysty [1].
Qazirgi otandyq seleksııalyq jumystarmen aınalysatyn ǵylymı-zertteý mekemeleriniń, mysaly, «Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy ǴZI» JShS shyǵaryp jatqan dándiburshaq daqyldarynyń biri ‒ maıburshaqtyń sorttary, burshaqbastary joǵary bekigen, burshaqtary birmezgilde pisetin, jarylyp ketpeıtin, dáni tógilmeıtin ortasha pisetin Evrıka 357, Lastochka jáne Perızat sorttary ósirý mehanızasııasyna, ıaǵnı tehnologııasyna óte yńǵaıly sorttar bolyp sanalady.
Reseıdiń birneshe mekemeleri (DB AShǴZI Don seleksııalyq ortalyǵy,«Kýrgan semena» JAQ, «NPF Semena Dona» JAQ) asburshaqtyń jergilikti jáne sheteldik seleksııa sorttaryn shaǵylystyrýdagy [Aksaıskı ýsatyı 5 (Reseı) х Milewska (Polsha)] býdandyq popýlıasııadan jekeleı suryptaý ádisimen jasap, 2011 jyly Memtizbege engizgen, qazirgi kezde elimizdiń soltústik óńirleri ‒ Aqmola, Qostanaı jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynyń aýyl sharýashylyǵy óndiristerinde paıdalanýǵa ruqsat etilgen asburshaqtyń ertepisetin Aksaıskı ýsatyı 55 sortynyń burshaqtary birdeı pisedi jáne aldyn ala desıkasııa jasamaı-aq kombaınmen týra jinaýǵa jaramdy [2].
Elimizdegi basty ǵylymı-zertteý mekemeleriniń biri «Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy ǴZI» JShS men jaqyn shetel ‒ Reseı ǴA SB sıtologııa jáne genetıka ınstıtýty birlesip shyǵarǵan, qant qyzylshasynyń kópdándi sorttary men býdandaryn ónimdiligi boıynsha asyp túsetin birdándi geterozısti kúrdeli KazSıb 14 býdany, sondaı-aq joǵarydaǵy otandyq ınstıtýttyń Taldyqorǵan fılıaly shyǵarǵan, maıburshaqtyń Aqsý býdany ósirýdi mehanızasııalaý úshin óte qolaıly.
Kartop sorttarynyń túınekteri kombaındardyń óndirimdiliginiń artýyn, sondaı-aq ónim ysyrabynyń azaıýyn qamtamasyz etetindeı jınaqy ornalasqan, qabyǵy jumsaq jáne berik bolýy qajet. Osy maqsatta elimizdegi kartoptyń seleksııasymen aınalysatyn basty mekeme ‒ «Qazaq kartop jáne kókónis sharýashylyǵy ǴZI» JShS kóptegen jumystar atqarýda. Mysaly, ashanalyq kartoptyń osy ınstıtýt ǵalymdarynyń 2000 jyly Memtizbege engizgen, Almaty, Jambyl, Qyzylorda jáne Shyǵys Qazaqstan oblystaryna osy kezderi de paıdalanýǵa ruqsat etilgen ortasha pisetin Nárli jáne Tamyr sorttarynyń túınekteri mehanızmmen jınaýdan keıin qoımada jaqsy saqtalady. Al osy ınstıtýttyń Qaraǵandy ósimdik sharýashylyǵy jáne seleksııa ǴZI-men birlesip shyǵaryp, 1996 jyly Memtizbege engizgen, qazirgi kezde de Almaty, Qaraǵandy, Qyzylorda oblystary aýyl sharýashylyǵy óndirisinde paıdalanýǵa ruqsat etilgen ashanalyq kartoptyń erte pisetin Tamasha sorty mehanızmmen jınaýǵa óte jaramdy. Ashanalyq kartoptyń elimizdiń kóptegen óńirleri ‒ Aqmola, Almaty, Jambyl, Shyǵys Qazaqstan, Qostanaı, Soltústik Qazaqstan oblystary men Reseıdiń Chelıabi oblysynda 1977 jyldan ósirilip kele jatqan QR AShM A. I. Baraev atyndaǵy astyq sharýashylyǵy ǴÓO-nyń «Qazaq kartop jáne kókónis sharýashylyǵy ǴZI» JShS-men birlesip shyǵargan ortasha erte pisetin Shortandınskı sortynyń domalaq kelgen túınekteri mehanızmmen jınaýda az jaraqattanady. Qys aılarynda saqtalýy 75–82 % shamasynda [3].
Qyzanaq daqylyn ósirý tehnologııasynyń mehanızasııasy boıynsha onyń zamanaýı sorttaryna qoıylatyn talaptarǵa saı keletindeı sorttar shyǵarýda alys-jaqyn sheteldik mehanızasııaǵa beıimdelgen, qundy qasıetter keshendi sortúlgilerdi ata-analyq forma retinde shaǵylystyrýǵa kóptep qatystyrý, sondaı-aq osyndaý qasıetti alys-jaqyn sheteldik daıyn sortúlgilerdi memlekettik sortsynaqtardan ótkizip, óte jaqsy nátıjeler kórsetkenderin jedeldetip óndiriske engizý. Otandyq qyzanaq óndirisine egýden bastap, vegetasııadaǵy kútip-baptaý, ónim jınaý men tasymaldaý sııaqty jumystary mehanızasııalaýǵa jaramdy, ıaǵnı egisteri múmkindiginshe mehanızasııamen atqarylatyn sorttar qajet.
Qyzanaqtyń seleksııasymen aınalysatyn otandyq jáne alys-jaqyn sheteldik ǵylymı-zertteý mekemeleri shyǵaryp, Qazaqstan Respýblıkasynda paıdalanýǵa ruqsat etilgen seleksııalyq jetistikterdiń memlekettik tizbesine 2018 jyly qyzanaqtyń ashyq topyraqta ósirýge arnalǵan 84 sorttary men Ғ1 býdandary engizilgen bolsa, «Qazaq kartop jáne kókónis sharýashylyǵy ǴZI» JShS shyǵarǵan jáne qazirgi kezde de Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar, Qaraǵandy, Almaty, Jambyl, Túrkistan, Qyzylorda oblystarynda paıdalanýǵa ruqsat etilgen Narttaı men Lýchezarnyı sorttary ósirýde, Merýert ‒ ósirý men jınaýda, Plamıa ‒ birmártelik jınaý men tasymaldaýda, Samaladaı sorty ósirý men birmárte jınaýda mehanızmderdi paıdalanýǵa óte jaramdy keledi [4].
Maqta daqylyn ıntensıvtik tehnologııa boıynsha ósirý úshin egistiń qatararalyqtaryn mehanızmdermen óńdeýdi jeńildetetin jáne defolıantty paıdalanbaı-aq shıtti-maqtany mashınamen jınaýǵa bolatyn japyraǵy túsetin, jınaqy túpti sorttar jasaý kerek.
Kúnbaǵys ósirýdi keshendi mehanızasııalaý úshin popýlıasııa-sorttarmen salystyrǵanda birtegistigi jáne birkelkiligi asa joǵary geterozısti býdandar óte jaramdy.
Ádebıet:
- Жанзақов М. М. Егістік дақылдар селекциясы. ‒ Астана: Фолиант, 2015. ‒ 416 с.
- Сборник сортов и гибридов сельскохозяйственных культур, используемых в Республике Казахстан. — Астана, 2017. ‒ 125 с.
- Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізілімі. [2018ж. 28 ақпан № 95] // EGEMEN QAZAQSTAN. 2018. 20 сәуір. ‒20–24 бб.
- Допущенные к использованию перспективные сорта и гибриды картофеля и овоще-бахчевых культур. ‒ Алматы, 2003. ‒ 45 с.
