Қауіпсіздік сұрақтарының арнайы ілімдері сенімге өсуі, жастардың дүниетанымындағы қауіпсіздік «компонентін» қалыптастыруға және оның қауіпсіздік мәдениет деңгейін жоғарылатуға бағытталған білім беру және тәрбиелік жұмыстарды жеке адамдардың құндылықты бағыттары және басым қажеттіліктері көзқарастар жүйесіне табиғи кіруі үшін келесі бағыттар бойынша жүргізу керек: үнемі өзгеріп отыратын әлем туралы, сонымен қатар қауіптер әлемі туралы ілім алуда қажеттіліктерді қалыптастыру; қауіпсіз тәртіпте қажеттіліктерді қалыптастыру.
Негізгі компоненті қауіпсіздік болатын дүниетанымды және қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру қоғамның тұрақты дамуын ұстап тұрушы, қауіпсіздіктің деңгейіне жетуін қамтамасыз етуші, жалпы қоғам және адамның қауіпсіз өмір әрекетін ұйымдастыруға жәрдем етеді. Қиындығы келесіде болып тұр, бұл – ондаған жылды қамтитын және бірнеше ұрпақтың санасын түртетін ұзақ процеес.
Жоғарыда айтылғандардан шығаратын қорытындымыз, қазіргі адамға элементтері әлемнің ғылыми суретін және дүниетанымның философиялық түрін, дінді, мифологияны құраушы ретінде кіртетінқауіпсіз өмір тұрмысы туралы көзқарастарының кешенді жүйесі қажет. Бұл жүйенің негізін дүниетаным құрайды, оның құрлымына «қауіпсіздік компоненті» негізінде енгізілген – олардың толық дамуын қамтамасыз етуші қоршаған ортамен адамның тұрақты, үйлесімді өзара әрекетіне жауап беретін білімдер және көріністердің жартысы; бұл ілімдер қоршаған ортамен өзара әрекетін жетілдіруге мүмкіндік беретін, әрекетті реттеуші ішкі механизм болады. «Қауіпсіздік компоненті» және қауіпсіздік мәдениеті бар дүниетанымның мақсатты қалыптасуы қоғамның тұрақты дамуға ауысуына жәрдемдесетін болады. Аталған тараудың мақсаты тұрақты даму факторының жүйесінде қауіпсіздіктің ерекше ерекшеліктерін, сондай-ақ қоғамның тұрақты дамуға ауысуына жәрдемдесетін практикалық амалдардынталдауы болып табылады.
Негізгі дүниетанымдық позицияларда қоғамның тұрақты дамуына ауысу мүмкіндігі ретінде қауіпсіздік рөлінің талдауы олардың әрқайсысы өзінің басым құралдарының күшінде қауіпсіздік проблемасын шешу мүмкіндігін бейнелейді деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
Сцентизм әлеуметтік және табиғи процесстердің реттеуде ғылыми рөлін өзектендіреді. Шынында да, ғылыми жетістіктердің арқасында қауіпсіздіктің объективті деңгейін айтарлықтай жоғарылату мүмкін болды, сонымен қатар техногендік өркениеттің игіліктеріне тарту жаңа сапалы сипаттағы қосымша қауіптерді тудырды және қауіпсіздіктердің көптеген проблемаларын (бірінші кезекте экологиялық) шешуге таза технократикалық амал мүмкін болмай қалды. Қалыптасқан ғаламдық қатерлер қауіпсіздік проблемасын шешуде ғылыми мүмкіндіктердің шектілігін көрсетті және ғалымдар арасында алармистік күңіл-күй тудырды. Алармистердің белсенділігіне қарамастан әлеуметтік-қауіпті жобалардың өндірілуі және адаммен табиғатты экспанциялау жалғасуда. Қауіпсіздік проблемаларын шешу қоғамдағы дәстүрлі қағидаларды, адамгершілік принциптерін және тәртіп құралдарын өзгертпей мүмкін емес екендігі анық бола бастады. Алармизм консервационизмнің біртұтас қайнар көзі бола отырып, сол уақытта негізгі қауіпті халық санынынң өсуінен көретін консервационистерге қарағанда, қауіп төндіруші экологиялық проблемалардың маңызын абсолюттендіреді; олардың сценарилеріне сәйкес қауіпсіздік проблемаларын шешу депопуляция жолымен мүмкін. Бұл позицияда консервационистер қауіпсіздіктің негізгі көрсеткіштерімен бір жерден шықпайды – туудың жоғарылауы және өмірдің жалғасушылығымен, халық өмірінің төмендігі. Қауіпсіздік тұрғысынан халық санынының азайу мәселесін абстракты қарауға болмайды, себебі халық санының өсуі көптеген факторларға (ұлттық, территориялық, мемлекеттік) байланысты және әр мемлекетте өзінің ерекшеліктері болады. Мысалы, Ресейде қалыптасқан демографиялық жағдай,өте қиынға жақын халықтың наркотикалық құралдарды қолданумен және алкоголдың көбеюімен қарапайым өсуді қамтамасыз етпейтін, еңбекке жарамды халық өлімінің жоғарылығы және тууылудың өте аздығымен байланысты. Бірақ бұл экологиялық қиындықтарды шешуге жәрдемдеспеді. Бұдан шығатыны, қазіргі қауіптердің себебін және олармен байланысты проблемаларды тек халықтың шадан тыс көптігімен, ал бірінші кезекте рухани саладан іздемеген жөн.
«Алтын ортасы» экологиялық даму принципіне негізделетін тұрақты дамудың центристік сценари болып табылады, ол өзінде антропоцентристік және биоцентрлік белгілерді үйлестіреді. Аталған амал біріншіден, жалпы адамдық қауіпсіздіктерді – адамзаттың аман қалуы және өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша ұрпақ мүмкіндіктерінің теңдік принципі есебімен әрі қарайғы тұрақты дамудың мүмкіндігі деп шамалайды. Екіншіден, табиғаттың қауіпсізігі – биосфераны Жердегі өмірдің табиғи негізі ретінде сақтау. Әлеуметтік қауіпсіздікті қамтамасыз ету және процесске экоантропоцентрлік бағыт беруүшін рухани салада интенсификация қажет.
Табиғат және қоғамға бағытталған, тұрақты дамуы үшін қажетті кешенді қауіпсіздік,қоғамның рухани-адамгершілігін әбден жетілдіру және демографиялық принциптерді жүзеге асыру, ғылыми жетістіктерді қолдану жолымен – түрлі дүниетанымдық позициялардың абыройының саналы үйлесімділігі арқасында қамтамасыз етілуі мүмкін.
Салыстырмалы қауіпсіздік, қауіп дәрежесінің төмендеуіне және жүйенің сақталуына жәрдемдесе отрып, тұрақты даму үшін жағдай жасайды. Тарихи қоғам экономикалық дамуыдың деңгейінен, тұратын ортаның даму деңгейінен және рухани даму деңгейінен өтті. Және бүгін тұрақты дамуға ауысу үшін қоғамдық өмірдің рухани-адамгершілік және экологиялық, материалды-экономикалық салаларында қауіпсіздікті қамтамасыз етуі, олардың дамудың салыстырмалы тұрақты сипатын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тұрақтылығын ұстап тұруы қажет.
Қауіпсіздік тұрақты дамудың маңызды факторларының бірі болып табылады және бір қатар ерекше ерекшеліктері бар: қауіпсіздік тұрақты дамудың нәтижесі бола отырып, сонымен бірге дамудың тұрақтылығын жөғарылатады және оған қажетті жағдайларды құрайды. Қауіпсіздіктің тұрақты деңгейін ұстап тұру жағдайында даму процессі тұрақты, ұзақ мерзімді сипатқа ие болады.
Қоғамдық өмірдің барлық салаларында қауіпсіздікті саналы қамтамасыз ету толыққанды өмір әрекетіне жәрдемдеседі және қоғамның өзінің дамуында бұдан жоғары сапалы деңгейге ауысу жағдайын жасайды. Негізгі рөл ғаламдық ноосфералық интеллектке беріледі, ол жолпыға ортақ қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және тұрақты дамуға ауысуына мүмкіндік береді.
Оның құндылықты маңыздылығын аша отырып, қауіпсіздікті тереңірек зерттеу адамға таңдау еркіндігін береді және тұрақты дамудың негізін құраушы алдын ала сақтандыратын қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша практикалық әрекеттердің негізі қауіпсіздіктің ғылыми теориясы болады, ол белгілі бір органикалық байланысты функцияларды (теориялық, басқарушылық, болжалдық, құндылықты-бағдарлық, консервативті) орындай отырып қоғамның тұрақты дамуыға ауысуына жәрдемдеседі.
Қоғамдық жүйен тұрақтылығының және қауіпсіз форма ретінде оның тұрақты дамуының шарттарының бірі дүниетаным болып табылады, оның құраушы компоненті өскелең ұрпақта мақсатты қалыптастыру керек қауіпсіздік және қауіпсіздік мәдениеті болады. Негізгі құраушылардағы (танымдық, құндылық, эмоционалды-бағалық, практикалық) «қауіпсіздік компонентін» қосатын дүниетанымның ерекше формасы, қауіпсіздік, оның құндылық маңыздылығы және қауіпсіз іс-әрекетке деген қажеттілік туралы ілімдерге негізделген адамның әлемге және өзі өзіне кешенді қатынасын қалыптастырады.
Құрамына «қауіпсіздік компоненті» кірген дүниетаным қауіпсіздік мәдениетінің негізі – адам және қоғам өмірінін ұйымдастыру формасы және амалдары болуы керек, олардың негізгі құраушылары қауіпсіз өмәр әрекеті, қоршаған орта, өз дансаулығыңды сақтау тілегімен келісілген эмоциональды көңіл күй және қауіпсіз тәртіп мотивациясы туралы білімдер болып табылады.
Солай, қоғамдық қатынастар жүйесінде қауіпсіздік түрлі сапаларда анықталады және «адам (қоғам) - табиғат» жүйесін құраушы табиғи және әлеуметтік тұрақты дамуларды сақтау прцессін қамтамасыз етуші фактор ретінде болады.
Әдебиет:
- Аймауытов Ж. Психология. – Алматы, 1995.
- Алдамұратов Ә. Қызықты психология. – Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
- Алдамұратов Ә. Жалпы психология. – Алматы, «Білім», 1996.
- Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша-қазақша сөздік. –Алматы, «Мектеп», 1976.
- Жалпы психология. // В.В. Богословскийдің редакциясымен. – Алматы, 1980.
