Қазақстан мұнай мен табиғи газға бай елдің бірі. Республика территориясында 202 мұнай және газ кен орындары анықталды. Бастапқы болжам бойынша бұл жердегі мұнайдың қоры 350 млн. тонна болса, газдікі 100 млн. м3. Пайдасы мен бірге мұнай өндірісінің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері де аз емес. Қоршаған ортаның ластануы іздеу-барлау және мұнай, газ өндіретін ұңғымалар (скважиналар) құрылысынан басталады.
Жұмыстың мақсаты: Мұнай өнімдерімен ластанған топырақтың құнарлығын қалыпқа келтіру жолдары және мұнай өндірісінің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін анықтау.
Мұнай өндіру кезінде мұнай өнімдерінің табиғи ортаға төгілуі апатты жағдайларда болады. Мұнай құрамындағы көп көлемді көмір сутектер және жоғарғы молекулярлық смолалы-асфальтендік заттар жер қыртысына түсіп трансформациялық және гидролизациялық көрініске соқтырады.
Мұнайдың 80 мл/кг-нан төмен дозасы тексерген уақытта дозаға баса өсімдік тұқымдарымен салыстырғанда айырмашылығы білінбейді. Мұнай өнімдерінің жеңіл түрінің улылығы 150 және 90 мл/кг болғанда өсімдік тұқымдарының өнімі 50% төмендеген. Ал ауыр түрлерінің (парафин, гидрон, битум) жоғарғы дозасы тек су, ауа бірқалыпты ауысуына ғана әсер етеді. Бірақ топырақ қабаттарын тығыздандырып, цементтендіреді (гидролизациялайды).
Дозаның ұлғаюы жер қабатының түзелмеген немесе өнім бермейтіндей микробиологиялық қасиетін өзгертеді. Мұнай өнімдерімен ластанған топырақтың құнарлығын қалыпқа келтіру жолдарының бірнеше әдістері бар: УЗГ аппараты арқылы, күріш шаласы қолдануымен және цеолит қолдану арқылы.
Құмкөл кен орнының аумағы топырағы тек қана мұнай өнімдерімен ғана емес, цинк, мыс, кадмий және қорғасын сияқты ауыр металдармен де зақымданады. Ал бұлардың барлығы топырақ микрофлорасының өмір тіршілігіне үлкен қауіп төндіреді.
Кесте 1. Қызылорда облысындағы жыл бойы тасталған ластаушы заттардың 2016 жылғы құрылымы
Ғылыми жұмыстың тақырыбына байланысты және қойылған мақсаттарға сай зерттеу жұмыстары жүргізілді. Мұнай өндіруші кен орындарында мұнаймен ластанған топырақтын сынамалары алынып 50х50 см ағаш жәшіктеріне салынды. Одан кейін бірінші кезенде топырақ бетіне 5 см биіктікте цеолит катализаторы салынды. Сәл уақыттан кейін көмірқышқыл газынын бөлінуі байқалды, бұл мұнай өнімімен цеолит катализаторынын әрекеттесуінін басы болды. Зерттеулер бойынша цеолит катализаторынын мұнаймен ластанған топырақтардын тазаруына тигізетін әсері мол. Мұнай өнімдерімен ластанған топырақтардын цеолит катализаторын қолдану барысында 80 пайызы тазарады.
Екінші кезенімізде цеолит катализаторымен тазартылған топыраққа өсімдіктердін дәндерін егіп, мәдени өсімдіктердің сонын ішінде асқабақ, қияр, қауын және ұрмебұршақ тұқымдары алынды.
Топырақ құнарлығынын қалыпқа келуін біз келесі жолмен қарастырып көрдік. Бір жәшікке мұнай өнімдерімен ластанған топырақты салып, екіншісіне мұнай өнімдерімен ластанған топырақты және цеолит катализаторын қостық. Сол жәшіктерге қияр, қауын, асқабақ, ұрмебұршақ тұқымдарын отырғызып, 7-10 күн өткен сон цеолитпен өндеген топырақта өскіндер көрінді. Біз алдын-ала осы аталған өсімдітердін тұқымдарын Петри ыдыстарында 24-26° С өндеп алдық. Әр ыдысшада 10 тұқымнан болды. Ең жоғарғы өсу әнергиясын және өскінділігін ұрмебұрщақ, қияр, қауын көрсетті. Ал асқабақ тұқымдары сәл төмендеу өсу әнергиясын көрсетті.
Кесте 2
Қияр, қауын, асқабақ және үрмебұршақ дақылдарынын өсу әнергиясы
|
№ |
Дақыл |
Өскін саны |
Өсу күні |
|
1 |
Ұрмебұршақ |
6 |
7 |
|
2 |
Қияр |
5 |
8 |
|
3 |
Қауын |
5 |
9 |
|
4 |
Асқабақ |
4 |
10 |
Зерттеу жұмыстарымыздың келесі кезені мұнай өнімдерімен ластанған топырақ және цеолит катализаторымен өнделген топыраққа тұқымдарды отырғызу. Әксперимент барысында біз келесі қубылыстарды байқадық: мұнай өнімдерімен ластанған топыраққа отырызылған өскіндер өнім бермеді, себебі мұнай топырақ бетін жауып өскін өсуге оттегін жібермеді. Ал цеолит өнделген топыраққа отырызылған өскіндер өнім берді, бұл келесі кестеде байқалады:
Кесте 3
Түрлі топыраққа отырғызылған тұқымдардың өсу саны
|
№ |
Варианттар |
Өскін саны |
|
|
Бірінші күнде |
Оныншы күнде |
||
|
1 |
Мұнай өнімдерімен ластанған топырақ |
10 |
0 |
|
2 |
Цеолит қосылған ластанған топырақ |
10 |
9 |
Қазіргі кезде кейбір кен орындары мұнай өнімдерімен былғанған осындай аймақтарды мұнай қалдықтарынан тазалау жұмысын тезірек жүргізу керек. Тазалаудың қазіргі пайдаланып жүрген түрлері: жер бетін культивизациялау, қатты зақымданған жерлерді механикалық жолмен немесе топырақтағы мұнай өнімін бактериямен жаттықтыру. Ал экологиялық жағынан мұнай төгілген жерді өртеу тиімсіз жол.
Қорыта келе мұнай өнімдерімен ластанған топырақты цеолитпен өндеу барысында топырақ құнарлығы өскін санын байқап қалпына келді деп айтуға болады. Цеолиттік технология қарапайым және арзан әдістердің бірі.
Әдебиет:
1. Асанбаев И.К., Кокажаева А.Б., Ахметова К.К. Нефтегазовое загрязнение почв Прикаспия и Мангышлака // Материалы международной научной конференций «Нефтегазоносность Казахстана», 2001. - С. 86-87.
2. Фаизов К.Ш., Асанбаев И.К., Кокажаева А.Б., Ахметова К.К. Экологические функций почв и современное состояние почвенного покрова Казахстана // Изв. министерства образования и науки РК национальной Академии наук РК. Серия биолог. и медиц. - 2002. № 3. - С. 11-15.
3. Кокажаева А.Б. Физико-химические свойства нефтезагрязненных почв Озен-Жетибайского месторождения // Материалы ІV международной научной конференции молодых ученых и студентов «Актуальные вопросы современной биологии», 2006. - С. 56.
