Е.С. Сивцев-Таллан Бүрэ айымньыларыгар архаизмнар

Үлэ сыала: Е. С. Сивцев-Таллан Бүрэ “айымньыларыгар архаизмнары төһө туттубутун, архаизм суолтатын, тылбааһын быһаарыы.

Соруктар:

—Таллан Бүрэ олоҕун, айар үлэтин туһунан билиини хаҥатыы,

— Поэт айымньыларыгар архаизмнары булан наардааһын,

— Архаизмнар суолталарын, тылбааһын быһаарыы.

Үлэ тоҕоостооҕо (актуальноһа): Таллан Бүрэ ураты истииллээх бэйиэт,суруйааччы. Кини айымньыларын тылын өһүн үөрэтии-саха тылын ураты араҥатын киэҥ эйгэҕэ таһаарыы.

Архаизм — эргэрбит тыл-өс, билиҥҥи тылга киэҥник туттуллубат буолбут лиэксикэ. Эргэрбит тыллар араастарын икки өрүттээн көрүөххэ сөп: 1) Бүтүннүү эргэрбит тылларга, эбэтэр лексическэй архаизмнарга. Холобур: сандалы, кэһэх, кумалаан уо.д.а. 2) Сорох суолталара эрэ эргэрбит тылларга, эбэтэр семантическай архаизмнарга. Холобур: аҕын (өйдөө диэн суолтата эргэрбит); арҕаа (көҕүс диэн суолтата эргэрбит, хайысха эрэ суолтата туттуллар); хоту (аллара диэн суолтата мэлдьи туттуллар), суол (ыраахтааҕы суола диэн суолтата туттуллубат) уо.д.а..

Таллан Бүрэ айымньыларыгар маннык архаизмнары уонна архаизм тылбааһын булан быһаардыбыт.

1. Көмүлүөк — былыргы саха балаҕаныгар титириктэри иҥнэри соҕус төгүрүччү кэккэлэтэн баран, сигэнэн кэлгийэн, кумахтаах туойу симэн оҥоһуллубут оһох — Камелек.
2. Үтүрүм — кытараабакка, икки эбэтэр хас да сыл субуруччу төрөөбүт сүөһү
3. Сандалы — былыргы сахалар аҕыс муннуктаах, тутум курдук атхтардаах эбэтэр эмиэ оннук намыһах түөрт муннуктуу судургу оҥоһуулаах туос эбэтэр мас остуоллара — круглый стол
4. Симии оһох — мас киэпкэ туойунан симэн оҥоһуллубут көмүлүөк оһох- печь
5. Ураа — Көмүлүөк оһох турбатын дьиэ үрдүгэр быган хоройон турар өттө.
6. Биллэрик орон — саха балаҕаныгар аан утарытынааҕыистиэнэҕэ уҥа бастакы ороҥҥо сыстар орон — нары
7. Көҥкөлөй — кыараҕас айахтаах иһиккэ убаҕас аһы кутарга туттуллар босхо моой, боруоҥка- дупло — домок
8. Кэтэҕириин орон — саха балаҕаныгар аан утарытынааҕы биллэрик орон хаҥас өттүнээҕи орон (уҥа муннуктан иккис) — нары
9. Халҕан — аан — дверь
10. Көһүйэ — туойтан оҥоһуллубут дьоҕус күөстэнэр иһит.
11. Киллэм — ото-маһа суох, аһаҕас сир.
12. Көмөҕөй — уолук, уолук үүтэ
13. Бөкөөлүүр — дьүһүннүүр туохтуур. Бөкөччү туттан (бүк түһэн) баран бытааннык, арыычча хаамп, сыҕарый — прыгает и скачет
14. Ньөкөөлүүр — дьүһүннүүр туохтуур — хохочет, заплачет, зарыдает.
15. Ичик — киргиз тылыгар саҕынньах — чащоба

Таллан Бүрэ айымньыларыгар араас эргэрбит тылы буллубут, тыл суолтатын “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын” көрөн быһаардыбыт. Суруйааччы саха сиэрин-туомун, оло5ун-дьаһаҕын, айылҕаны ойуулууругар архаизмнары туттар эбит. Айымньыттан булбут архаизмнары маннык бөлөхтүөххэ сөп.

- Дьиэ-уот тэрилэ: көмүлүөк, симии оһох, көҥкөлөй, биллэрик орон, кэтэҕириин орон, ураа, сандалы, халҕан, көһүйэ

Саха народнай поэта Сэмэн Данилов “Таллан Бүрэ саха литературнай тыла үөскээһинигэр, сайдыытыгар, кини кэриҥин кэҥэтиигэ, баайын хаҥатыыга биир дьаныардаахтык үлэлээбит поэт “ диэн эппитин бигэргэтэн, Таллан Бүрэ саха эргэрбит тылларын айымньытыгар киллэрэн, тыл ураты дэгэтин, суолтатын үйэтиппит эбит.

Литература:

1. Антонов Н. К., Коркина Е. И., Слепцов П. А., Филиппов Г. Г., Данилова Н.И, Винокуров И. П. Саха билиҥҥи тыла. Морполуогуйа. — Дьокуускай, 2009
2. Винокуров И. П. Филиппов Г. Г. Саха тыла. Тыл баайа. — Дьокуускай, 2000
3. Слепцов П. А. Саха тылын историята. — Дьокуускай, 2007
4. Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара. Саха поэзиятын антологията. — Дьокуускай, 2000
5. Таллан Бүрэ. Көмүс долгуннар.- Якутскай, 1957
6. Таллан Бүрэ. Кэллим кэпсээри. — Якутскай, 1979
7. Таллан Бүрэ. Байҕалиада. — Дьокуускай, 1999
8. Таллан Бүрэ. Лена прекрасная. — Якутск, 1972
9. Харитонов П. Н. Таллан Бүрэ айымньыта. — Покровскай, 1996
10. Нууччалыы — сахалыы тылдьыт.- Дьокуускай, 2006
11. Пекарский Э. К. Словарь якутского языка.- М: АН СССР, 1959
12. Петрова Т. И. Русско-якутский перевод-Нууччалыы — сахалыы тылбаас: курс лекций для студентов.- Якутск, 2005.
13. Русско- якутский словарь.-М., 1968
14. Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта. — Новосибирск: Наука, 2004
15. Сахалыы — нууччалыы кылгас тылдьыт.- Дьокуускай, 2005
16. Сахалыы-нууччалыы тылдьыт.- Дьокуускай, 2006
17. Якутско-русский словарь.- М., 1972