Мал шаруашылығын нәтижелі жүргізу жолындағы маңызды проблемалардың бірі аурулармен, паразиттермен және аномалиялармен күрес практикаға аса қажет. Әр түрлі зерттеулерге қарағанда кейде сау малдардан, құрылысы қалыпты жағдайдан ауытқыған немесе кейбір органдары немесе ұлпалары жоқ ағза қызметін кемітетін ұрпақтар туылады. Осындай аномалияларға орталық және шеткі қаңқа сүйектерінің, тері эпителийлерінің ақаулары мен жамылғысының кемістіктері көру, нерв, жыныс жүйелерінің, зат алмасуының жетімсіздіктері көптеп байқалады.Ежелден ғалымдар әртүрлі малдарда болатын кемтарлықтың себебін білуге тырысқан. 18-19 ғасырлардың өзінде кемтарлық жөніндегі ғылыми тератологияның (гр «тератос»- кемтар) негізі қаланады. Ғалымдар дамудағы кемшіліктер негізінен механикалық немесе физикалық факторлардың әсерінен болады деп түсінген. Дегенмен сол кездің өзінде әртүрлі аномалиялардың тұқым қуумен байланысы бар екені байқалған.
Шындығында аномалиялар мен тұқым қуудың арасындағы байланысты ғылыми негізде түсіндіруге тек Г. Мендельдің ашқан заңдылығы және одан әрі генетиканың дамуынан кейін мүмкіндік туды. Көптеген зертеулер кейбір аномалиялардың себебі генетикалық факторларға, екіншілерінікі-генетикалық факторлармен қосымша сыртқы орта жағдайына байланысты, үшіншісі- сыртқы орта не экзогендік тұқым қуалайтын факторларға байланысты екенін көрсетті. Осыған орай аномалиялар 3-ке бөлінеді:
1) генетикалық; 2) тұқым қуулық; 3) экзогендік.
Генетикалық аномалиялар мен организмдегі морфофункционалдық зақымданулар: гендік және хромосомалық мутациялардың нәтижесінде пайда болады. Гендік мутациялар органдардың, тканьдардың морфологиялық құрылысын онтогенездің әр кезеңінде зақымдандырады. Осыдан ДНҚ молекуласының өзгеруіне байланысты туа болатын кемістіктер кең орын алған. Хромосомалар санының клеткада немесе олардың құрылымының өзгеруі эмбрионның өсуін тоқтатады немесе дамуында ауыр кемтарлықтары бар ұрпақтың тууына әкеп соғады. Малдың ұрықтылығын жоғалтады. Туа болған аурулардың этиологиясы летальды және сублетальды гендермен байланысты.
Мысалы, адамда 2000-ға жуық аномалиялар летальды немесе сублетальды мутанттық гендердің белгілері малдарда зерттелген. Соңғы кездерде хромосомалық абберациялар және мал организмінің маңызды қызметінің істен шығуы жөнінде көп мәселе анықталды. Генетикалық аномалиялар аллельді гендердің бір жұбымен бақыланатын белгілерге жатады. Бұл аномалиялардың басты сипаты Мендельдік ажырасу типі мен доминантты және рецессивті сапалы белгілеріне байланысты. Рецессивті аномалиялардың шығуы үшін екі хромосомада екі бірдей мутантты геннің болуы жетеді. Тұқым қуу-ортамен байланысты аномалиялар. Туа болған аномалиялардың белгілі бір түрлері көрінуі үшін эндогендік және экзогендік факторлардың бірдей дәрежедегі әсері керек. Олар көп локусты гендер жүйесімен бақыланады деп есептелінеді. Бұл белгілердің фенотипте көрінуі осы аноманияны бақылайтын мутантты гендердің санына байланысты. Бұл гендер әрекетінің шегі бар, ол гендердің санына немесе күшінің шоғырлануына байланысты. Егер гендердің саны не олардың әсер күші шегіне жетсе, аномалия көрінеді. Егер бұл көрсеткіштер шегіне жетпесе мал қалыпты жағдайда болады.
Кейбір жағдайларда фенотиптері ұқсас аномалиялар әртүрлі генотиптерін анықталады. Біржағынан бұл аномалиялардың генотиптік әртүрлілігін көрсетеді. Екінші жағынан, алғаш Гольдшмит (1935 ж.) көрсеткендей, генетикалық аномалияның фенотипі сыртқы орта факторынан белгілі бір генотипі бар өкілдерден «көшіріліп» алуы мүмкін. Мұндай аномалияларды Гольдшмит фенокопиялар деп атады. Фенокопиялардың генетикалық және орта факторларының бірдей әсерінен пайда болатыны кейін анықталды. Фенокопиялардың себебін Ландауэр рецессивті мутациялары бар гетерозиготалы өкілдердің тератогендік заттарға өте сезімталдығынан, сондай-ақ модификатор гендермен орта факторларының біріккен әсерінен деп түсіндіреді. Зерттеулер нәтижесі гетерозиготалы өкілдерде жоқ екінші мутантты аллель қоршаған ортаның белгілі бір факторлармен толықтырылатынын көрсетті. Осындай аномалиялық өзгерістер Қызылорда облысы Шиелі ауданының шаруашылықтарында кездесетінін зерттелген материалдармен дәлелдеп, ағымдағы баспаларда жариялануда. Оның басты себебін уран рудасының өндірудегі толық қорғаудың қарастырылмауы деп есептейміз [1, 2, 3].
Көп жыл бойы табиғи жағдайда мал төлдерінде кездесетін екі басты алты аяқтылар немесе асқорыту органдарының өз деңгейінде дифференциацияланбауы ( ішектердің ағзадан тыс қалуы) байқатады.
Яғни эмбриондық даму кезеңінде қоршаған орта әсерінің күшті факторы (сәулелік фактор) хромосомадағы генге өзгертулер тератогенді нәтижеге әкеледі. Бұл экзогендік мутация сомалық жасушаға ықпал етуінен пайда болатыны белгілі. Мал шаруашылығының төлдеріне ғана емес, сәбилердің арасында да мұндай кемтарлық байқалып жүр. Мутациялық кемтарлықты зерттеу болашақтың ісі. Әсіресе облысымыздың аталған ауданында.
Әдебиет:
1. Алмашева К.А. Экология. – Алматы: НАС, 2006. - С. 213.
2. Өтесінов Ж.Ө. Жалпы генетика және молекулалық биология. - Қызылорда, - 2010. - 38-46 б.
3. Мухамедгалиев Ф.М. Актуальные проблемы частной генетики сельскохозяйственных животных. - Алма-Ата, 1981. – С. 65.
