Африкалық тарыны мал азығы ретінде дайындауда жүргізілетін агротехникалық жұмыстар

Мал азығын өндіру ауыл шаруашылығының ірі де күрделі саласы. Оның бүгінгі күннің талаптарына сай дамуы және өркендеуі осы саладағы жинақталған ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске енгізуге байланысты. Республикада егістікте мал азықтарын өсіру көптен бері жүргізіліп келеді. Бірақта оның қазіргі жағдайы сын көтермейді. Мал азықтық дақылдар өсірілетін егістік жерлерден әр гектарынан алынатын азықтық өлшем, астық дақылы себілген егістіктен алынатын өнімнен төмен болып отыр. Оның басты себебі, мал азығы дақылдарының өсіру технологиясының сақталмауында және кейбір дақылдардың өсіру технологиясының әр аймаққа бейімделіп зерттелмеуінде. Өсу ортасының өсімдіктер өсуіне әсер етуімен бірге өсімдіктер де сыртқы ортаға айтарлықтай әсер ететіні анықталған. Сонымен қатар өсімдіктер желдің жылдамдығына, ауадағы көмірқышқыл газын азайтуға әсер етеді, жер бедеріне байланысты топырақ бетінде ылғалдың булануын, жарықтың түсуін реттейді. Өсімдіктер топырақтан қоректік заттарды пайдаланып оның құрамын өзгертеді, топырақты органикалық заттармен байытады. Өсімдік тамырлары топырақ қабаттарына жайылып оның құрылымын, су және ауа сіңімділігін жақсартады [1. 10-12 б.].

Астық тұқымдастарына жататын біржылдық азық-түліктік және малазықтық дақылдардың бір түрі - африкалық тары. Оның ауыл шаруашылығы мен өндірістегі пайдасына келетін болсақ, бұл дақылдардың сабанын жеген сауын сиырдың сүтінің өнімі, құнарлығы артады. Сабанының сапасы қыс күнінің өзінде көктемдегі көк майсадан кем түспегені дәлелденген. Африкалық тары сабанында дәрумендер мол болғандықтан малдар сүйсініп жейді. Олардың дәнінен азықтық жарма және ұн өндіріледі, сабағынан қағаз шығарады, дән қалдықтары жем, жасыл массасы малға көк азық, сүрлем, шөп ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар, африкалық тарыны жеген тауықтар көп жұмыртқалайды. Жұмыртқаның қабығы қатты болады, ұзақ сақталады. Булап шошқа мен қазға жемге береді. Олардың сабаны, топаны, кебегі де малға құнарлы азық болып табылады.

Африкалық тарыны егу жұмыстарының алдында жүргізілетін топырақты дайындаужәне жерді жырту жұмыстарының маңызы зор болып табылады. Топырақты өңдеудің негізгі мақсаты жақсартылатын жердің шымын бұзып, ұсақтап, ондағы органикалық заттарды тезірек шіріту арқылы қоректік зат қорын көбейтіп және себілетін шөп түрлерінің өсіп, дамуына қолайлы жағдайлар жасау. Жақсартуға дайындаған жерді арнайы соқамен белгілі бір тереңдікке дейін жыртады. Содан кейін жыртылған жердің қыртысын тілгілейді, болмаса бұл жерлерді ерте парлау бойынша жүргізуге болады. Негізінде Қазақстанның далалық аймағының оңтүстігінде сортаңдау қара топырақтарында және қоңыр топырақты жерлерінде жерді сүріге жырту 22-30 см қабатында, құмды, құмдақ және басқа да қарашірік қабаты жұқа торырақтарда 15-20 см тереңдікте жүргізіледі, ал шөлейт және шөл аймақтарда жер жыртудың қолайлы тереңдігі 20-22 см, қара шірігі аз құмды және құмдақ топырақтарда жер жырту тереңдігі азаюы мүмкін [2. 64-69 б.].

Кебір және сортаңды кешенді топырақтарды, беткейлерді, өзен алқаптары мен көлтабандардың топырақтарын өңдеген кезде жел және су эрозияларын болдырмайтын жағдайларды ескеру керек. Қатты шымдалған жерлерді жырту алдында алдымен дискілі тырмалармен өңдеген тиімді. Далалық және шөлейт аймақтардың бірқатар аудандарында жыртылғаннан кейін шымдарды ұсақтау мен тегістеу үшін бірден дискілі сыдыра жыртқыштарды қолданады. Өңдеудің іздер саны шымның қуаттылығына байланысты. Сүрі жерлерде жаз бойынша арамшөптерді тырмалау немесе қопсыту (сазды топырақта) арқылы жояды. Құмдақ және құмды топырақтарда сүрі жерлерді қопсытқыш-қыршуышпен (КПП-2,2 т.б.) өңдейді. Жырту мерзімі кезінде көбінесе далалық құрғақ алқаптарды күзде шолақ түренді соқамен жыртады, көктемде жер қыртысын дискілі тырмамен қопсытады, содан кейін 2-3 рет тырмалайды (БИГ-3, БСС т.б.). Уақытша су тұрып қалған алқаптарды, ойпаттарды, сазды жерлерді күзде бұташықты-саздақты соқамен (ПКБ-75) жыртады, күзде немесе көктемде дискілі тырмамен (БДТ-3,0) немесе қопсытқышпен (ФБ-0,9, ФБ-2,0) өңдейді. Шөлейт және шөл аймақтарда жақсартуға тиісті жерлерді ерте көктемде не болмаса күзде жыртады [3. 25 б.].

Африкалық тарының тұқымын себер алдында топырақ дайындау жұмысына ерекше көңіл бөлінеді. Жер жыртқаннан кейін қыртысы мұқият ұсақталып өңделеді (БДТ-7, ЛДГ-15, ЛДГ-10 т.б.), беті тегістеледі (РВК-3,6, ВПН-5,6 т.б.). Содан кейін топырақты тұқым себер алдында және себілгеннен кейін тығыздайды (ЗКК-6А). Одан әрі тыңайтқыштар беру жұмыстары жүзеге асырылады. Тыңайтқыштар жалпы қабылданған әдістер бойынша, топырақтан шөп өнімімен шығарылатын қоректік заттар мөлшері арқылы есептеледі. Фосфор және калий тыңайтқыштары бойынша олардың бірінші және келесі жылдары қабылданатын барлық әсерлі заттарының мөлшері есептеледі. Азот тыңайтқышы бойынша жыл сайын көктемде берілетін қоректік зат мөлшері арқылы анықталады.

Минерал және органикалық тыңайтқыштар, әктер топырақтың биологиялық белсенділігін айтарлықтай көтереді, физикалық-химиялық қасиеттерін жақсартады, нәтижесінде жоғары өнім алуды қамтамасыз етеді.

Ендігі жұмыс африкалық тарының тұқымын себу. Төмендегі кестеде африкалық тарының сорт түрлерін мөлдектерге бөлу арқылы егудің нұсқалары көрсетілген (№1-кесте).

1 кесте. Африкалық тарының сорт түрлерін мөлдектерге бөлу арқылы егу

Ұсынылап отырған нұсқа бойынша әр мөлдекті маркермен 8 бөлікке бөліп, оның әрқайсысына 1,8гр тұқымнан егіледі. Егу жұмыстары жүргізілетін жердің жалпы ауданы шамамен 650м² болған жағдайда, бір мөлдектің ауданын 12м²; ұзындығын – 5м.; енін – 2,5м. етіп бөлу ұсынылады. Африкалық тарының 100 кг дәнінде орта есеппен 107 а.ө. және 10 кг қорытылатын протеин, 100 кг пішенінде 48-55 а.ө. және 4,5-6,5 кг қорытылатын протеин, 100 кг көк шөбінде 19-21 а.ө. және 2,0-2,1 кг қорытылатын протеин, 100 кг сүрлемінде осыған сәйкес 16-20 а.ө., және 1,6-2,0 кг протеин бар. Африкалық тарының мал азықтық бағыттағы сорттарының тағамдық сорттарына қарағанда өнімі 1,5-2,0 есеге жуық жоғары болады. Тарының агротехникалық маңызы да жоғары. Оны көпжылдық шөптерге жамылғы ретінде себуге тиімді.

Осы үлгіде 2013ж. Қызылорда облысының Қарауылтөбе тірек пунктінде жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша африкалық тарының өнгіштігі, түптенуі, биіктігі, т.б. мәліметтерін №2 кестеден көруге болады.

2 кесте. Африкалық тарының сортүлгілерінің далалық өнгіштігі мен өсімдіктің сақталуы

Қазіргі уақытта біржылдық шөптердің ішінен мал азықтық дақыл ретінде африкалық тарыны егі шаруашылықтарда кеңінен тарай бастады. Өйткені африкалық тары басқа дақылдарға қарағанда құрғақшылыққа өте төзімділігімен ерекшеленеді. Мұның Қазақстанның қуаңшылықты аудандары үшін маңызы зор.

Әдебиет:

1.    Әубәкіров Қ., Атақұлов Т.А., Ахмет А.З., Нұрғалиев Қ.С. Мал азығын өндіру. –Алматы: Білім, 2011. – 453 б.

2.    Игловиков В.Г., Конюшков Н.С., Мовсисянц А.П., Новоселов Ю.К., Смурыгин М.А. Справочник по кормопроизводству. - М.: Колос, 1973. - 488 с.

3.    Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. (с основами статистической обработки результатов исследования) – М.: Агропромиздат, 1985.