Әлем елдерінің барлығының экономикасының сипаты мен дамуын анықтайтын маңызды факторлардың бірі ретінде бүкіл әлемде мойындалған ғылыми–техникалық прогрес (ҒТП) батыс және отандық әдебиеттерде инновациялық процесс ұғымымен байланыстырылады. Бұл процесс жаңалық табуды білдіреді және ғылыми идеяның туылуының оның комерциялық іске асуына дейінгі кезеңдерді, яғни өндіріс, айырбас, тұтыну қатынастарының бүкіл жинағын қамтиды.
Инновациялық процесс, инновациялық іс-әрекет сияқты ҒТП–пен тығыз байланыста болады, бірақ оның ерекшелігі бар инновациялық процестер енгізілумен, яғни нарықта жаңа өнімнің, қызмет көрсетудің пайда болуымен немесе жаңа технологияның жобалық қуатқа жетуімен аяқталмайды. Бұл процесс пен іс-әрекет енгізуден кейін де тоқтамайды, өйткені тарау барысында жаңалық жетілдіріледі, неғұрлым тиімді бола бастайды, жаңа салаларын, жаңа нарықтарды, демек, жаңа тұтынушыларды ашады.
Инновациялық үрдіс нәтижесі – бұл экономиканың әр түрлі салаларында қолданылатын және халықаралық саудада ерекше тауар болып табылатын технологиялық жаңалықтар [1, 322 б.].
Әлемдік экономикада технологияның қозғалысы жеке елдерде жеткен ғылыми–техникалық прогрестің дамуының деңгейіндегі айырмашылықтардың нәтижесі болып табылады. Көптеген анықтамалары мен модельдері бар техникалық прогресс технологияның дамуының негізін құрайды.
Жаңа технология мен техниканың пайда болуы өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды және оны басқару жүйесін мүлдем өзгертіп, сапалық жаңалықтарды енгізді. Механикалық, технологиялық процестерге тікелей адам күшін пайдалану азайып, адамның шығармашылығын, интеллектуалдылығын пайдалану алдыңғы қатарға шықты. Қазіргі заманғы күрделі құрал-саймандар мен технологияларды жедел игеріп, оларды бақылау, басқару, қысқа мерзімде өңдірістік шешімдер қабылдау жұмыскерлер мен кызметкерлердің жауапкершілігін арттырады, олардың жоғарғы біліктілігін талап етеді.
Инновациялық үрдіс өндіріс факторларына, кәсіпкерлік іс-әрекетті басқаруды ұйымдастыру формаларына, технологияның қозғалысына және солар арқылы аймақ экономикасына әсер етеді. Кері байланыстарды ескермейтін болсақ, инновациялық процестердің аймақ экономикасына ықпалын схемалық түрде көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1. Индустриалды-инновациялық процестің аймақ экономикасына ықпалы
Инновация ағылшын тілінен аударғанда жаңалық енгізу, жаңашылдық деген ұғымды білдіреді. Бұл жерде біз екі ұғымды көріп тұрмыз. Олар:
1. Жаңашыл- өндірістік және шаруашылық іс-әрекеттерге, нарыққа және қоғамдық өмірге жаңа тауар, қызмет, техника, технологиямен кіру.
2. Жаңалық енгізу - өзгерістермен толықтырулар енгізе отырып, ғылыми техникалық прогрестің ең соңғы нәтижелерімен өнім өндіріп, қызмет көрсету.
Жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе қызметті игеру, қазіргі тілмен түсіндіргенде жаңалықты инвестициялау дегенге саяды. Ал тамыры тереңде жатқан термин латын тілінде жаңару, өзгеру сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдісі деген түсініктерді береді. Сонымен қатар инновация -интеллектуалдық іс-әрекеттер нәтижесін қалыптастырады. Инновацияға деген қажеттілік кәсіпорынның, не фирманың ішкі және сыртқы факторлары әсерінен пайда болады [2, С. 67].
Сыртқы факторлар: жаңа нарықтарды ашу, тауардың сапасын, бәсеке қабілеттілігін арттыру және т.б. Ішкі факторлар: өнім түрінің, сапасының және қызмет көрсету түрінің нашарлауы, қиындауы, шығындардың көбейіп кетуі және т.б.
Осыдан кәсіпорынның инновациялық қызметі - бұл жаңа өнімді шығару немесе өнімнің одан әрі жақсаруы, не қызмет көрсетуі, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану мақсатындағы ғылыми-техникалық және зияткерлік, әлеуметтік шаралар жүйесі.
Инновацияның өміршеңдік циклі 3 кезеңнен тұрады:
1 - жаңалықтың нарыққа шыққанға дейінгі кезеңі
2 - нарыққа шығып, оның алынып тасталғанға дейінгі кезеңі
3 - тозу, жойылу кезеңі
Соңғы екі кезең жаңалықтың пайдалану кезеңдері болады.
Ал, инновациялық процеске келер болсақ, инновациялық процесс жаңа идеяның зерттелуі, дайындалуымен оның практикалық қолданысқа енуіне дейінгі мерзімді қажет етеді. Инновациялық үрдісті ұйымдастырудың 3 әдісі бар:
1. Кезекті ұйымдастыру - әр саты біткеннен кейін, оны жалғастыру немесе тоқтату туралы шешім қабылданады. Бұл қаржылық қауіптілікті (риск) төмендетеді, бірақ ұйымның әлеуетін толығымен пайдалануға мүмкіндік бермейді және жұмыс щығынын көтеріп жібереді.
2. Паралельлді ұйымдастыру—жұмыстың бітуін күтпей-ақ, паралеллді ұйымдастыру. Бұл уақытты қысқартады, бірақ тәуекелді жоғарылатады.
3. Интегративті ұйымдастыру - әртүрлі профилдің мамандары, білгір есепшілері біріге жұмыс жасау арқылы барлық мәселелерді шешеді.
Әдебиет:
1. Асан Д.С., Асанова А.С. «Қазақстан Республикасындағы индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы». Орталық Азия одағының ұлттық экономика жүйесінің мүмкіншілітері мен интеграциялық болашағы. - Алматы, 2005. – 322 б.
2. Акчурин А. Некоторые проблемы инновационного развития Республики Казахстан // Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана. – 2005. - №3. – С. 67-76.
