Мақалада эквиваленттіліктің аударылған мәтін түрімен байланысы қарастырылған.
Кілтті сөздер: эквиваленттілік, аударма, стиль, түпнұсқа.
В статье рассматривается отношение эквивалентности к типу переводимого текста.
Ключевые слова: эквивалентность, перевод, стиль, оригинал.
Қазіргі эквиваленттілік аудару деп түпнұсқа мен аудармада қамтылған мазмұндық, мағыналық, стильдік және функционалдық-коммуникативтік ақпараттың салыстырмалы теңдігінің сақталуы түсініледі. Аудармашының басты міндеттерінің бірі — түпнұсқаның мазмұнын барынша толық жеткізу. Дегенмен, екі тілдің жүйелеріндегі айырмашылықтар мен осы тілдерде мәтін жасау ерекшеліктері аудармада түпнұсқаның мазмұнын толық сақтау мүмкіндігін шектейтінін есте ұстаған жөн. Аударманың түпнұсқаға баламалығы әрқашан салыстырмалы ұғым болып табылады. Ал салыстырмалылық деңгейі мүлдем басқаша болуы мүмкін. Аударма эквиваленттілігі түпнұсқадағы әртүрлі мағына элементтерін сақтауға негізделуі мүмкін. Аударманың лингвистикалық делдалдықтың барлық басқа түрлерінен ерекшелігі оның түпнұсқаны толығымен ауыстыруға бағытталғандығында және аударма рецепторларының оны бастапқы мәтінмен толығымен бірдей деп санауында. Сонымен бірге аударманың түпнұсқамен абсолютті сәйкестігіне қол жеткізу мүмкін емес екені және бұл тіларалық қатынасты жүзеге асыруға ешбір кедергі келтірмейтіні анық.
Түпнұсқа мазмұны мен аударма арасындағы қатынаста сәйкестіктің болмауына байланысты мазмұнның ортақтығын, яғни түпнұсқа мен аударманың мағыналық жақындығын білдіретін «эквиваленттілік» термині енгізілді. Бұл мәтіндер арасындағы максималды сәйкестіктің маңыздылығы айқын көрінетіндіктен, эквиваленттілік әдетте аударманың бар болуының негізгі белгісі мен шарты ретінде қарастырылады.
Осыдан үш нәтиже шығады. Біріншіден, эквиваленттілік шарты аударма анықтамасының өзінде болуы керек. Екіншіден, «эквиваленттілік» ұғымы бағалаушылық сипатқа ие болады: «жақсы» немесе «дұрыс» аударма деп тек эквивалентті аударма ғана танылады. Үшіншіден, эквиваленттілік аударма шарты болғандықтан, аударма кезінде міндетті түрде сақталуы тиіс аударма эквиваленттігінің не екенін көрсету арқылы осы шартты анықтау міндеті тұр.
Аудармамен жұмыс істегенде лингвист бірнеше түрлі факторларды ескеруі керек, атап айтқанда, мәтіннің қай түріне жататынын, басқа тілге аударуы керек екенін ескеруі керек. Бұл ретте, ең алдымен, мазмұндық құрамдас бөлікті, сонымен қатар аударылатын мәтіннің түріне, оның стильдік ерекшеліктеріне, ұлттық нақышқа, мүмкіндігінше автордың жеке стиліне байланысты сақталады.
Мәтіндердің жанры, стилі және қызметі бойынша алуан түрлілігі аудармашының міндетін қиындатады. Шет тіліне, балалар ертегісін немесе өлеңін, техникалық нұсқауды немесе ресми құжатты, газет жазбасын немесе ғылыми мақаланы аударатын нәрсеге байланысты аудармашы өз мақсаты мен жұмысқа деген көзқарасын өзгертеді, өйткені аударма үлгілері. жанрлардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Филологтар ұзақ уақыт бойы мәтіндерді жіктеуге тырысады. Дегенмен, мәтіндердің әртүрлілігі тым үлкен, бұл жұмысты айтарлықтай қиындатады. Тілдің және сөйлеудің стильдері тілдің негізгі үш қызметі: қарым-қатынас, қарым-қатынас және әсер ету (әрине, тілдің басқа да қызметтері бар) бойынша бөлінеді. Дәл осындай ой мәтіндерді жіктеу үшін қолданылады, өйткені олар сөйлеудің қандай да бір стиліне жатады.
Стиль мәтінде материалды түрде бейнеленген, бірақ соған қарамастан бұл екі ұғымды анықтау мүмкін емес. Стиль — мәтіндердің белгілі бір категориясына тән болып шығатын мәтіндердің алуан түрлілігіндегі лексикалық және грамматикалық бірлік. Ал егер солай болса, мәтіндерді жіктеу кезінде олардың сол немесе басқа функционалдық стильге жататынын ескеру керек, дегенмен қатаң мәтінді жіктеу мүмкін емес. Сөйлеу стильдері бір-бірімен әрекеттеседі. Дегенмен, әрбір мәтінде оның ерекшелігін құрайтын айқындаушы нәрсе бар. Бұл мәтіндерді сыныптарға бөлуге мүмкіндік береді. Егжей-тегжейлі классификацияда міндетті түрде ішкі сыныптар, түрлер, түршелер және т. б.
Аударманың түпнұсқаға баламалығы әрқашан салыстырмалы ұғым болып табылады. Ал салыстырмалылық деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Аударманың түпнұсқамен жақындасу дәрежесі көптеген факторларға байланысты: аудармашының кәсібилігіне, салыстырылатын тілдер мен мәдениеттердің ерекшеліктеріне, түпнұсқа мен аударманың жасалу дәуіріне, аударманың сипатына. аударылған мәтін, аударма әдісі және т. б.
Эквиваленттік анықтамалар тіл ғалымдарының көзқарастарына қарай әртүрлі. Сонымен, эквиваленттілік кезінде түпнұсқа мен аудармада қамтылған мазмұндық, мағыналық, мағыналық, стильдік және функционалдық-коммуникативтік ақпараттың салыстырмалы теңдігі сақталады.
Теориялық тұрғыдан аудармашы хабарлама мәтініне өзінің қабылдауының элементін енгізбейді, ол осы хабарламаны ол жіберілген алушының қабылдауынан өзгеше. Эмпиризмде әр түрлі жеке, мәдени және әлеуметтік себептерге байланысты аудармашы мен сөйлеуді қабылдаушылардың кез келгенінің қабылдауы бірдей бола алмайды. Мәселен, көркем мәтінді аударушы мәтінді белгісіз арифметикалық орта ана тілі ретінде емес қабылдайды. Және, әрине, ол екі абстрактілі оқырманның қабылдауын басшылыққа ала алмайды: шетелдік және отандық, өйткені. мұндай оқырмандардың қабылдауы бірдей болмайды.
Кез-келген аудармада ең бастысы мәтіннің мағыналық ақпаратын беру болып табылады. Оның барлық басқа түрлері мен сипаттамалары — функционалдық, стильдік, стильдік және т. б. — семантикалық ақпаратты жаңғыртпай беруге болмайды.
Жоғарыда айтылғандай, аударылатын мәтіннің түрі, аударма әдісі және эквиваленттілік дәрежесі арасында тікелей байланыс бар.
Мәтіннің келесі түрлері бөлінеді:
- газет мәтінін аудару,
- фельетон түріндегі мақалаларды аудару,
- көркем шығармалар мен эсселерді аудару,
- ғылыми және саяси әдебиеттерді аудару,
- техникалық әдебиеттерді аудару,
- құжаттарды аудару,
- аударма-реферат.
Көркем стиль сипатталған функционалды стильдердің ішіндегі ең толықсы болуы мүмкін. Бірақ бұл ең көп зерттелген деп қорытынды жасауға болмайды. Өйткені, көркем стиль барлық стильдердің ішіндегі ең мобильді, шығармашылықпен дамығаны. Әдетте, көркем мәтіндерде қарастырылатын тақырыптардың ауқымы біршама шектеулі (адамның өмірі, оның ішкі әлемі), бірақ оларды ашу үшін қолданылатын құралдар шексіз сан алуан. Сонымен қатар, әрбір шын сөз өнерпазы көзге түсуге, жаңаша айтып, оқырман қауымның назарын аударуға ұмтылады.
Көркем және эссе әдебиетінің аудармасы бейнелі және эмоционалды сәтті жеткізуде мүмкіндігінше адекватты болуы керек. Мұндай аудармада автордың көңіл-күйі мен сезімін, стилінің ерекшелігін шығармашылықпен жеткізу ерекше қажет. Көркем мәтін аудармашыларының мамандануы аудармашының әдеби дарынының немесе оның жазбаша сөйлеуін белгілі бір автордың стиліне сәйкес келетін әдеби формаға айналдыру үшін қалыптасқан дағдының болуын білдіреді.
Көркем әдебиетке тән қасиет, әр жағдайда жазушының жеке көркемдік мәнерінің оның дүниетанымына, сол дәуір мен әдеби мектептің эстетикасының ықпалына, тілдегі лексикалық және грамматикалық құралдарының шексіз алуандығына байланысты көрінуі. олардың бір-бірімен сан алуан қарым-қатынасы, әдеби сынған стильдік түрлердегі кітап-жазба және ауызша сөз тіркестерінің алуан түрлілігі — осының бәрі бірігіп алынғанда көркем аударма мәселесін әдеби және лингвистикалық тұрғыдан да өте күрделі етеді.
Көркем әдебиетті бір немесе басқа түрде аудару кезінде әрқашан міндет туындайды — осы түпнұсқаның жеке түпнұсқасын жаңғырту. Көркем әдебиетті қоғамдық-саяси әдебиетпен байланыстыратын бұл қасиет сан алуандығы шексіз көркем шығармаларда көрінеді.
Материалы тіл болып табылатын әдебиет үшін де көркем бейне мен оның негізінде құрылған тілдік категория арасындағы ерекше, көбінесе тікелей тығыз байланыс тән. Оның тағы бір сипатты ерекшелігі — мазмұн мен форманың айқын ұлттық бояуы, бұл әдебиет үшін де, шындықты осы шындықпен шартталған образдар арқылы көрсету үшін де табиғи нәрсе. Шығарманың жасалған кезеңінің мөрі де өзіне тән, тарихи жағдай мен оны бейнелейтін шығарма образдарының тығыз байланысы. Көркем әдебиетке тән осы ерекшеліктерге қатысты жазушының дара стилі көрінеді.
Әдеби жанрлардың әрқайсысының өзіне тән сөйлеу мәнерлерімен ерекшелігі аудармаға қойылатын талаптардан табиғи түрде көрінеді. Көркем әдебиетке қатысы жоқ басқа материал түрлерін аудару кезінде аударма жасалып жатқан тілдің сөйлеу стилінің шарттары шешуші рөл атқарады, т.б. ол түпнұсқаның формальды ерекшелігін емес, функцияны жаңғырту принципін қолдануды талап етеді. Неміс тілінен орыс тіліне немесе орыс тілінен неміс тіліне аударған кезде роман немесе драма диалогындағы сөз тіркесінің құрылымы мен сөздердің лексикалық-материалдық мағынасы түпнұсқаға тым жақын сәйкес келетін болса, адам оңай әсер қалдырады. түпнұсқадағы жағдайға қарағанда сөйлеудің кітаптық бояуы әлдеқайда көп.
Аударманың эквиваленттілігі түпнұсқа мәтіннің аударма тілде жасалған және қайта шығарылған жағдайына да байланысты. Эквиваленттіліктің бұлайша түсіндірілуі осы ұғымның толықтығы мен көпдеңгейлік сипатын көрсетеді, ол мағыналық, құрылымдық, функционалдық, коммуникативтік, прагматикалық, жанрлық және т. б. сипаттамалармен байланысты. Оның үстіне анықтамада көрсетілген барлық параметрлер аудармада сақталуы керек, бірақ олардың орындалу дәрежесі мәтінге, шарттарға және аударма әдісіне байланысты әртүрлі болады.
Аударматануда мәтін эквиваленттілігінің негізгі анықтаушы принципі түпнұсқа мен аударылған мәтіндерді қабылдаушыларға жасалатын коммуникативті әсердің теңдігінен тұратын коммуникативті-функционалдық белгі деген тезис жиі кездеседі1. Бұл постулатпен кейбір ескертулер мен тілектермен келісе беруге болады. Алайда, коммуникативті-функционалдық эквивалентті интерпретациялау кезінде В тіліндегі мәтінді құру кезінде аудармашы оны В тіліндегі реципиент А тіліндегі реципиент сияқты қабылдайтындай етіп құрастырады деген пікір айтылады. Сөздер, ең дұрысы, аудармашының өзі хабарлама мәтініне бұл хабарламаны қабылдаушы қабылдауынан өзгеше, өз қабылдауының элементін енгізбеуі керек. Шын мәнінде, аудармашы мен сөйлеуді қабылдаушылардың кез келгенінің қабылдауы әртүрлі жеке, мәдени және әлеуметтік себептерге байланысты бірдей бола алмайды. Аудармашы, мысалы, көркем әдебиет, мәтінді қандай да бір белгісіз арифметикалық орта ана тілінде сөйлеуші ретінде емес, берілген рецептор ретінде, аударманың «жоғары өнерінің» нақты қызметшісі ретінде қабылдайды. Және, әрине, ол өз аудармасын екі абстрактілі болмыстың қабылдауына бейімдемейді: шетелдік оқырман х және отандық кітапқұмар у. Өйткені бұл X және Y-де қабылдауды клондау мүмкін емес. Бұл қандай да бір жолмен басқаша болуы керек. Сонымен қатар, мысалы, көркем шығарманың шынайы мәні ешқашан толығымен сарқылмайды және оған жақындау шексіз процесс.
Аударманың мақсаты мәтінді біреудің қабылдауына бейімдеу емес, түпнұсқаның мазмұнын, қызметін, стилін, стильдік, коммуникативті және көркемдік құндылықтарын сақтау. Ал бұл мақсат орындалса, аударманың тілдік ортасындағы аударманы қабылдау түпнұсқаның тілдік ортасындағы түпнұсқаны қабылдаумен салыстырмалы түрде тең болады. Аудармадағы коммуникативті-функционалдық фактордың рөлін асыра көрсету мәтіннің өзінің, түпнұсқа мен аударманың ішкі мазмұнының, ақпараттық мәнінің бұлыңғырлануына, объектінің мәнін аударманың реакциясымен ауыстыруға әкеледі. оған бағынышты қабылдау. Мәтіннің өзі емес, оның коммуникативті қызметі мен іске асыру шарттары шешуші болады.
Коммуникативті-функционалдық эквиваленттілік — салыстырмалы ұғым, аударма эквиваленттігі концепциясының маңызды, бірақ негізгі құрамдастарының бірі емес.
Кез-келген аудармада ең бастысы мәтіннің мағыналық ақпаратын беру екенін атап өткен жөн. Оның барлық басқа түрлері мен сипаттамаларын, функционалдық, стилистикалық (эмоционалды), стилистикалық, социолокадалдық және т. б. мағыналық ақпаратты жаңғыртпай жеткізу мүмкін емес, өйткені хабарлама компоненттерінің қалған мазмұны одан алынған мағыналық ақпаратқа қабатталған., соған түрткі болып, бейнелі ассоциацияларға айналады, т.б.
Аударма ауызша және жазбаша екі түрде материалданатыны белгілі. Ауызша және жазбаша аударма мәтіндерінің баламалылық деңгейі мүлде бөлек. Алдымен, әдетте дәйекті (параграф-фразаны қоса алғанда) және синхронды болып бөлінетін аударма саласын қарастырайық. Эквиваленттілікке жетудің ең қиыны — ілеспе аударма. Аударманың бұл түрінің мәні жоғары эквиваленттілікке қол жеткізуге мүмкіндік бермейді. Шынында да, ілеспе аудармамен ауызша аударма сөз түпнұсқа тілдегі ауызша хабарламаны қабылдаумен бір мезгілде дерлік қалыптасады. Бұл эквиваленттілік деңгейінің төмендеуіне бірінші кезекте әсер ететін уақытша (уақытша) фактор. Синхронист түпнұсқаның сөйлеуімен салыстырғанда мағынаны кеш жеткізуде, «фазалық» деп аталатын, фазалық ығысу орын алады. Екінші жағынан, аудармашы аударманы сөйлеушімен бір уақытта аяқтауы керек. Фазалық ығысудың және уақытша (уақытша) шектегіштің сөзсіздігі аудармашыны сызықтық (көлденең) синтаксистік түрлендірулерге, берілетін ақпаратты ауызша ықшамдауға (сығу, бүктеу) және егер ол бар болса, семантикалық артықшылықты азайтуға мүмкіндік табуға міндеттейді. спикердің хабарламасы. Сызықтық синтаксистік түрлендірулер деп, мысалы, фразеологизмдердің орнына сөздің жұмсалуын немесе сөз айналымының орнына жұмсалуын немесе күрделі сөйлемнің күрделі немесе дербес сөйлемге айналуын немесе есімдік қайталаулардың алынып тасталуын айтамыз. Осының барлығы ілеспе аударма үшін қажетті уақыт қорын алуға мүмкіндік береді. Дәл осындай мақсаттарда олар ақпаратты ықшамдау әдістерін пайдаланады, яғни оны лексикалық бірліктердің аз көлемімен беру және сөйлеуші өзіне тән кіріспе сөздер мен тіркестерді қолдану арқылы күнә жасаса, семантикалық артықшылықты азайту және негізінен бітелу. оның сөзі. Әрине, синхронды аудармашы ықтималдық деп аталатын болжамға уақытты үнемдейді, яғни сөз тіркесінің мағынасын оның бастапқы лексикалық бірліктері, түйінді сөздері арқылы болжау мүмкіндігі, сондай-ақ адамның сөйлеуімен салыстырғанда өз сөйлеу қарқынын арттыру арқылы. спикер. Бұл белгілі бір тәуекелге ие болғанымен маңызды әдіс. Зерттеушілер синхронды аудармашы минутына 150–200 сөз сөйлеуі керек болса, онда олқылықтар мен қателер болмай қоймайтынын есептеді. Сондай-ақ, ілеспе аударма кезінде сөйлеушінің сөзінің тұлғалық ерекшеліктері, дауыс тембрі мен модуляциясы, интонацияның мәнерлілігі, т.б жоғалатынын айта кеткен жөн. Аудармашы сөйлеушіні тыңдап қана қоймай, оған берілген сөздің мәтінін де көргенде, ілеспе аударма парақтан да жүзеге асырылуы мүмкін.
Әдебиет:
- Винoградов В. С. Перевод: Общие и лексические вопросы. — М.: КДУ, 2004. — 240 с.
- Нелюбин Л. Л. Введение в технику перевода (когнитивный теоретико-прагматический аспект): учеб. пособие. — М.: Флинта: Наука, 2009. — 216 с.
- Федоров А. В. Введение в теорию перевода. — М.: Изд-во Лит-ры на иностранных языках, 1953. — 336 с.
