Мақсаты: Қазақстан қор нарығына мұнай бағасының әсерін KASE мысалында зерттеу.
Әдісі: мақалада статистикалық модель Грейнжер себеп-салдарлы тесті мен VAR авторегрессиясы қолданылған.
Нәтиже: мұнай бағасы мен қор нарығы (KASE) арасында себеп-салдарлық байланыс бар жоғын анықтау үшін Грейнжер моделі қолданылған.
Қорытынды: Мұнай бағасының өзгеруі нақты ұлттық кіріске тікелей әсер етеді және сонымен бірге инфляцияға өсіп немесе төмендеу әсерін тигізеді. Инфляция деңгейінің өзгеруі қор нарығының қозғалыс бағытын анықтайды. Бұл мақалада кейс биржасының инфляцияға негативті әсері анықталды.
Кілтсөздер: мұнай бағасы, қор нарығы, векторлық авторегрессия, тұтыну бағасы, нақты валюта бағамы, KASE индексі, мұнай қоры.
Цель: изучить влияние цены на нефть на фондовый рынок Казахстана на примере KASE.
Метод: в статье использованы статистическая модель причинно-следственного теста Грейнджера и авторегрессия VAR.
Результат: Модель Грейнджера использовалась для определения наличия причинно-следственной связи между ценами на нефть и фондовым рынком (KASE).
Вывод: изменение цен на нефть оказывает прямое влияние на реальный национальный доход и в то же время приводит к увеличению или уменьшению инфляции. Изменения уровня инфляции определяют направление фондового рынка. В этой статье выявляется негативное влияние обмена кейсов на инфляцию.
Ключевые слова: цены на нефть, фондовый рынок, векторная авторегрессия, потребительские цены, реальные обменные курсы, индекс KASE, запасы нефти.
Қазіргі уақытта әлемде ең көп қолданылатын энергия көзі мұнай. Мұнай әлемдік экономика үшін маңызды тауар болып табылады.Демек, мұнай бағасындағы ауытқу экономикаға айтарлықтай әсер етеді.Мұнай бағасының тез өзгеруі тұрақсыз экономикалық жағдайлар туғызатын және әлемдік қаржылық тұрақтылыққа әсер ететін негізгі макроэкономикалық факторға айналады [1].
Мұнай өнімдерін тұтынудың басты себептерінің бірі әлем халықтарының көлікке деген сұранысының артуы және мұнайдың басым бөлігін экспорттаушы мемлекеттер үшін бюджеттік кірісті арттыратын басты бағыт болып табылады. Қазақстан табиғи қазба байлықтарына бай, егемендігімізді алған сәттен бастап еліміздегі экономикалық және өнеркәсіптік дамудың негізгі көзі мұнай-газ секторы болды.Сондықтан мұнай нарығындағы өзгерістер, мұнай бағасының құбылмалылығы,елдің экономикалық дамуына қатты әсер етеді.
Мұнай әлемдік экономика үшін маңызды тауар болып табылады.Демек, мұнай бағасындағы ауытқу экономикаға айтарлықтай әсер етеді.Мұнай бағасының тез өзгеруі тұрақсыз экономикалық жағдайлар туғызатын және әлемдік қаржылық тұрақтылыққа әсер ететін негізгі макроэкономикалық факторға айналады [4].
Шикі мұнай бағасының құбылмалылығы өте маңызды, себебі ол экономиканың барлық салаларында белгісіздік тудырады және экспорттаушы елдер мен импорттаушы елдер үшін экономикадағы тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін [5]
Мұнай импорттаушы елде мұнай бағасының кез-келген өсуі төлем балансының тапшылығын арттырады және валюта бағамы мен ұлттық инфляция деңгейінің өсуіне себеп болуы мүмкін.Инфляция деңгейінің өсуі мұнай бағасының қосымша өсуіне себеп болуы мүмкін.Мұнай экспорттаушы елдерде мұнай бағасының өсуі тұрақты кірістер мен жұмысбастылықты арттыруы мүмкін,осылайша қор кірістерін күтудің артуына себеп болуы мүмкін [6].
Қазақстан қор нарығына мұнай бағасының ұзақ мерзімді әсерін 2000 және 2017 жылдар аралығында зерттеу жүргізді [7].
Әлемдік мұнай бағасының қор нарығына әсерін талдар болсақ, басты мәселе біздің еліміздің мұнайға деген тәуелділігінде болып тұр. Макроэкономикалық жағынан қарағанда, Қазақстанда экспортталатын барлық тауарлар 2020 жылы ЖІӨ-нің 9,4 % -ын құрады. Қазақстаннан дүние жүзіне жөнелтілген экспорттың ондығына минералды отындар кірді(жалпы көлемі 58,2 %). Қазақстанның ең құнды,ондық санаттың көшін бастап тұрған экспорттық өнім шикі мұнай болып табылады (жалпы көлемнің 50,5 %). Шикі мұнай және мұнай газ халықаралық саудада жоғары оң таза экспортқа ие.Қазақстанның жалпы бюджетінің 44 %-ын шикі мұнай және мұнай өнімдерінен түскен түсім құрайды.Осыдан ақ еліміздің қор нарығының мұнайға және мұнай бағасына тәуелді екенін көреміз.
2019 жылғы статистикалық мәлімет бойынша Қазақстан әлем елдері арасында мұнай қорынан 30 млрд баррель көлемі бойынша 12 орын, ал мұнай өндірісі бойынша 91,4 млн тоннамен 13 орынға жайғасты.Атырау және Маңғыстау облыстары елімізде мұнай өндіретін басты өңірлер болып табылады.Өндірістің 64,3 %-ын Атырау облысы,ал 22,8 %-ын Маңғыстау облыстарына тиесілі. ЖІӨ-нің өсуі ең маңызды фактор болып табылады.ЖІӨ өсетін болса, тиісінше мұнай тұтынуда артады, демек мұнай бағасы да өседі дегенді білдіреді.Керісінше экономикалық қаржылық дағдарыстар ЖІӨ-нің төмендеуіне әсер етеді.Тиісінше мұнай бағасы да төмендейді. Мұнайға деген сұраныс демографиялық алып елдерде(Қытай,Үндістан) артып келеді.Тұтыну энергиясына деген сұраныс ЖІӨ-нің өсу қарқынынанда басып озуда [3].
Нәтиже мен талқылау
ADF тесті
Зерттеу барысында қолданылған айнымалылар төмендегідей кодталды:
Kase- қор нарығы индексі,оp- брент маркалы мұнай бағасы,Vb-нақты валюта бағамы,cpi- тұтынушы бағаларының индексі.
Берілген уақыттық қатар айнымалаларының стационарлылығын тесттілеу үшін ADF (Диккей Фуллер) бірлік түбір тестінін пайдаланамыз.
KASE бойынша төмендегі суретте бірлік түбір тесті анықталды . Т статистикасы — 2.31. Қалған бірінші, бесінші, оныншы мәндер — 2.31 ден үлкен болуына байланысты мән қабылданбайды.
Гипотезада тұрақты тренд өзгерісі бойынша т-статистикасы 0,246683 мәніне тең және 1,5,10 % дық дәрежелерді қамтиды. Бұл гипотезаға 98 % сенуге болатыны көрсетілген.
Нөлдік гипотеза бойынша т — статистикасының мәні ешқандай шаманы қабылдамайды.
Трендік қатар гипотезасы бойынша т- статистикасы ешқандай мәндерді қабылдамайды.
Мұнай бағасының нөлдік гипотезасында бірлік түбір тесті бар екені дәлелденді.Т статистикасы — 1.34 төмендегі дәрежелермен салыстыра келе ешбір мән қабылданбайды.
Т статистикасы төмендегі кестеде — 1.89. Бұл кестеде де мәндер салыстыра келіп, қабылданбайды.
Бұл кестеде барлық мән қабылданады. Себебі Т статистикасы басқа дәрежелерден үлкен -4.88 мәнді құрады.
Кестеде Т статистикасы — 4.82 құрады. Басқа бірінші деңгей — 4.24, бесінші деңгей — 3,54,оныншы деңгей — 3.20 мәндеріне ие. Бұл кестеде бірлік түбір бар,сәйкесінше барлық мән қабылданады.
Әр периодтағы әсер ету көлемі қалай өзгергендігі келтірілген:
1 сурет. KASE –ке бірінші периодта ешқандай фактор әсер етпейді. Екінші периодта ең көп әсер ететіні валюта бағамы-5,34 %. Екінші кезекте мұнай бағасы- 2,5 %. Ең төмен әсер ететіні тұтыну баға индексі -1,39 %. Ал басты 90 процент әсер етуші KASE-тің өз ішіндегі факторлар болып табылатыны анықталды
2 сурет. Екінші көрсеткіште тұтыну баға индексіне әсер ететін — ол валюта бағамы -13,7 %., мұнай бағасы 3,5 %, кейс индексінің әсері 0-ге тең. Яғни 82 % инфляцияға ішкі факторлар әсерін береді
3 сурет. Келесі көрсеткіш Валюта бағамы, оған инфляция, яғни тұтыну баға индексі -11 % мен мұнай бағасы — 13 % әсер ететінін көре аламыз. Себебі мұнай еліміздегі негізгі экспорттық қор болып табылады. Кейстің әсері небірі 2,8 %, ал 72 % і өзінің ішкі факторларының әсерінен болады
4 сурет. Ал мұнай бағасын қарайтын болсақ ең көп әсер ететін валюта бағамы-5 % мен кейс биржасы-2,3 % әсер етеді екен. 92 % өзінің сыртқы факторлары құрайтынын көре аламыз
Біз жоғарыда қай көрсеткіштің қайсы факторға әсер ететінін көрдік. Енді бұл әсердің қанша периодқа созылатынын көрейік.
– Бірінші графикте кейс биржасының инфляцияға негативті әсері көрсетілген және ол үш периодқа жалғасқанын көреміз.Яғни инфляция өсетін болса кейстің индексі азаяды деген сөз.
– Екінші графикте кейстің валюта бағамына әсері. Мысалыға, кейс индексінің өзгерісінде ауытқудан шок болды және оған валюта бағамы теріс болды.Кейстегі өзгеріс валюта бағамын төмендетті.
– Үшінші графикте кейстің мұнай бағасына әсері көрсетілген және ол оң нәтиже береді.Кейстегі өзгеріс мұнай бағасын көтереді↑.
Бұл жерде көрсеткіштер стационарлы, тұрақты болғандықтан белгілі бір уақыт аралығындағы интервал көрсетілген.Егер тұрақсыз болса,соңы яғни тоғысатын нүктесі болмайтын еді.
Себеп-салдар тесті
Грейнжер тесті арқылы біз көрсеткіштер арасындағы себеп — салдар байланысын анықтаймыз.
Бұл кестеде мұнай бағасы мен кейс биржасы арасында және валюта бағамы мен тұтыну бағасы индексі және валюта бағасы мен кейс биржасы арасында себеп — салдарлық байланыс бар екені дәлелденіп тұр. Қалған көрсеткіштерде бір-бірінің себебінен өзгермейді. Себебі орташа шама 0,010 –нан асып кеткенін көреміз.
Қорытынды
Мұнай ел экономикасында, қор нарықтарында үлкен рөл атқарады. Мұнай бағасының қор нарығына әсері мұнай импорттайтын және экспорттайтын елдер үшін әртүрлі. Қазақстан мұнай экспорттаушы елдер тобына жатады. Экспорттық кірістің 2/3 және бюджет кірістерінің 44 пайызын мұнай мен табиғи газ секторы алады.Сондықтан Қазақстан қор нарығына мұнай бағасының өзгеруі өзінің әсерін тигізетіні анық. Мұнай бағасының өзгеруі нақты ұлттық кіріске тікелей әсер етеді және сонымен бірге инфляцияға өсіп немесе төмендеу әсерін тигізеді. Инфляция деңгейінің өзгеруі қор нарығының қозғалыс бағытын анықтайды. Бұл мақалада кейс биржасының инфляцияға негативті әсері анықталды. Кейс индексіне ең көп әсер ететін валюта бағамы-5,34 % мен мұнай бағасы 2,5 %. Мұнай бағасының инфляцияға әсері — 3,5 пайызды құрады. Мұнай бағасы мен кейс биржасы аралығында себеп-салдарлық байланыс бары анықталды(5-сурет) Бұл нәтижелер қор нарығына қаржы салатын инвесторлар үшін шешім қабылдау кезінде мұнай бағасын ескеру тиімді болатынын көрсетеді. Болашақ зерттеулерде мұнай бағасының әртүрлі индекстерге әсерін талдай аласыз. Осылайша, сіз мұнай бағасы әсер ететін және әсер етпейтін салаларды, мұнай ресурсын пайдаланатын және пайдаланбайтын салаларға мұнай бағасының әсерін салыстыру мүмкін болады.
Әдебиет:
Найфар, Н., Салех, М., Дохайман, А. (2013), Шикі мұнай бағаларын, қор нарықтарының кірістілігін және макроэкономикалық айнымалыларды сызықтық емес талдау. Экономика және қаржы саласындағы халықаралық шолу, 27, 416–431.
Баймаганбетов, С. Т. Мұнай бағасына әсер етуші факторлар / С. Т. Баймаганбетов, Ж. К. Жетибаев. — Текст: непосредственный // Молодой ученый. — 2018. — № 16.1 (202.1). — С. 25–27. — URL: https://moluch.ru/archive/202/49771/ (дата обращения: 12.05.2021).
Брагинский, О.Б. (2008). Мұнай бағасы: тарихы, болжамы, экономикаға әсері. Ресейлік химия журналы, 52 (6), 29–30б.
Гокменоглу, К.К. (2015), алтын, мұнай және қор нарығы арасындағы өзара әрекеттесу: S және P500 деректері. Procedia Economics and Finance, 25, 478–488.
Йылдырым, Э. (2016), энергия бағасының қор нарығына әсері: асимметриялық себептіліктің дәлелі және bist мысалындағы әсер мен реакцияны талдау. Экономика және бизнесті басқарудың халықаралық журналы, 30, 187–200.
Сыздықова, А. (2017). Мұнай бағасының қор нарығына әсері: Қазақстан қор биржасының үлгісі. Қаржы экономикасы және әлеуметтік зерттеулер журналы, 2 (4), 259–269.
