Maqolada dars mashg‘ulotlarida interfaol usullardan foydalanish xususida so‘z boradi. Ayniqsa, o‘zga tilli guruhlarda o‘zbek tili darslarini olib borishda «Keys-stadi», «Pantomimo», «Bir jumladan iborat hikoya» va «Qaynoq koptokcha» kabi usullardan foydalanish mumkinligi batafsil yoritiladi.
Kalit so‘zlar: interfaol usullar, o‘zbek tili, tafakkur, muloqot, metod, keys-stadi, pantomimo.
В этой статье рассматривается использование интерактивных методов в классе. В частности, подробно объясняется возможность использование таких методов, как Keys-study, «пантомима», «рассказывание истории» «горячий мяч» при проведении уроков узбекского языка в других языковых группах.
Ключевие слова: интерактивные методы, узбекский язык, мышление, общение, метод, keys-study, пантомима.
Bugungi ta’lim jarayonini interfaol usullarsiz tasavvur etish qiyin. Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan interfaol usullar muayyan guruhlarda o‘qitiladigan o‘quv fanining bosh maqsadiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Aks holda, qo‘llanilgan interfaol usul hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmay qoladi.O‘qituvchi tanlagan usul dars davomida bolaning faolligini, kattalar va tengdoshlari bilan to‘g‘ri muloqot qila olishini ta’minlashi, tilda mavjud, biroq o‘quvchi uchun notanish bo‘lgan yangi so‘z va iboralarning mazmunini anglash, eslab qolishga, muloqot jarayonida qo‘llashga harakat qilish ko‘nikmalarini shakllantirishi zarur.
Taniqli didakt olimlardan biri I. Y. Lerner o‘quvchilarda ijodiy tafakkur ko‘nikmalarini shakllantirish masalasiga bag‘ishlangan «Развитие мышление учащихся».
(M.: Prosvesheniye, 1982) nomli tadqiqotida: «Tafakkur bilimlarni o‘zlashtirish bilan rivojlanadimi?» degan muammoni o‘rtaga tashlaydi va bu savolga «Yo‘q» deya javvob beradi. Bilimlar zanjirida agar aloqadorliklar — bog‘lanish, qiyos, sabab-natija munosabatlari bo‘lmasa, u tafakkurni, ya’ni tarbiya ko‘rgan shaxsni bera olmaydi. Bilim olishning ham, ta’lim oluvchiga bilim berishning ham, unga malaka, ko‘nikma, odatlarni singdirishning ham, tabiatini shakllantirishning ham xilma-xil vosita, yo‘l va usullari mavjud [3,39].
O‘zbek tili ta’limi jarayonida bir qancha interfaol metodlardan foydalanish dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, keys-stadi usuli.
«Keys-stadi» inglizcha so‘z bo‘lib, («case» — aniq vaziyat, hodisa, «study» — o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi.
O‘zbek tili darslarida asosan tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan matnlar keys topshirig‘i uchun tanlanadi. Masalan:
Kunlardan bir kuni sohibqiron Amir Temur olis qabilalardan biriga hujum qilibdi. Tabiiyki, Temurning son jihatdan ko‘p va shu bilan birga juda yaxshi qurollangan lashkari qabilani osongina bosib olibdi. Sohibqironning huzuriga qabila oqsolini olib kelibdilar. Qabila oqsoli Amir Temurga:
–Ey Temur, agar sen jallod bo‘lsang, jonimizni ol, agar qassob bo‘lsang, mayli bizni so‘y, agar sen … bo‘lib kelgan bo‘lsang, ….
Keys topshiriqlari:
- Nuqtalar o‘rniga mos so‘zlarni qo‘yib, matnni davom ettiring, xulosalang.
- Tugallangan matnga mos sarlavha tanlang.
- Matn olib borilayotgan mashg‘ulot mavzusiga mos ravishda tahlil eting. Masalan: reja bo‘yicha «Morfemik tahlil» mavzusi o‘rganilayotgan bo‘lsa, matn morfemik jihatdan tahlilga tortiladi.
Talabalar ushbu keysni o‘z tafakkur doiralaridan kelib chiqqan holda davom ettirishlari, bugungi kun bilan bog‘lab, xulosalashlari ham mumkin.
Topshiriqning javobi:
–Ey Temur, agar sen jallod bo‘lsang, jonimizni ol, agar qassob bo‘lsang, mayli bizni so‘y, agar sen adolatli shoh bo‘lib kelgan bo‘lsang, bizga adolatingni ko‘rsat!
Bu so‘zlarni eshitgan buyuk sarkarda o‘ylanib qolibdi. Axir «Kuch adolatdadir» shiori uning bir umrlik hayot maslagi emasmi? Temur butun lashkari bilan hech qanday o‘ljasiz qabilani tark etibdi. Oqsoqolning o‘ta tadbirkor va donoligi qabilaning omon qolishiga sabab bo‘libdi.
Sarlavha «Dono oqsoqol»; «Adolatparvar shoh»tarzida bo‘lishi mumkin.
Bugungi kunda dunyo adabiyotida, shu bilan birga o‘zbek adabiyotida har qanday insonni ta’sirlantira oladigan, o‘zi atigi bir nechta so‘zdangina iborat qisqa hikoyalar yozish tajribasi amalga oshirilmoqda. Bunday hikoyalar tafakkurni charxlashga, talabalarning mustaqil fikrlash doirasini kengaytirishga xizmat qiladi.
«Yangi poyabzal sotib olganimda doim bitta qo‘shimcha bog‘ichga ega bo‘lishimni o‘ylab quvonaman». Ushbu qisqa hikoya kishini o‘ylashga undaydi. Bunda eng avvalo ko‘z oldimizga garchi bir oyog‘i bo‘lmasa-da, hayotdan rozi, shukr qiluvchi inson keladi. Ushbu hikoyaga «Shukrona» deb sarlavha qo‘yishimiz mumkin. Talabalar mana shunday hikoyalarni tahlil qilish orqali ham tarbiyaviy, ham nazariy bilimlarini mustahkamlaydilar.
«Xizr yigitdan:«Oyoqlarim yurib ketsin!» degan tilakni kutgan edi, biroq uning tilidan: «Suyganim ham yurolmay qolsin» degan so‘zlar chiqdi».
«Mashinasida bolakayni urib qochdi-yu, kechga borib o‘g‘ilchasini qabrga qo‘ydi»kabi.
Talabalarga matnni fonetik, leksik, morfemik, morfologik va sintaktik jihatdan tahlil qilish topshirig‘ini berish mumkin.
Har bir til o‘ziga xos sinonim, antonim, omonim hamda paronim so‘zlarga ega. Navbatdagi topshiriq aynan mana shunday so‘zlar asosida beriladi. Odatda sinonimlar yoki antonim so‘zlardan birini aytganimizda ikkinchisi yodimizga keladi. Bu topshiriq «Qaynoq koptokcha» deb nomlanib o‘qituvchi istagan talabaga koptokchani talabaga sinonimik yoki antonimik qatordan istalgan so‘zni aytib uloqtiradi. Talaba o‘ylab o‘tirmasdan koptokchani tutib o‘z javobi bilan o‘qituvchiga qayta uloqtirishi kerak. Noto‘g‘ri javob bergan yoki koptokchani uzoq vaqt davomida ushlab turgan talabaning qo‘li «kuygan» hisoblanadi.U o‘z-o‘zidan o‘yindan chetlashtiriladi. Masalan:
Aloqador-daxldor avval — keyin
Atigi –bor-yo‘g‘i ayyor — sodda
Ashula- qo‘shiq baland — past
Beg‘ubor-toza so‘ramoq — javob bermoq
Botir — jasur ijobiy — salbiy
Dunyo –jahon obyektiv — subyektiv
Yordam — ko‘mak isitmoq — sovitmoq
Ziyoli — intelligent yig‘lamoq — kulmoq
Izlamoq — axtarmoq kamtar — manman
Ahil — totuv ko‘tarmoq — tushirmoq
Kuch — quvvat ozmoq — semirmoq
Loyiq — munosib olqish — qarg‘ish
Nur — shu’la oq -qora
Ovqat — taom uzoq — yaqin
Odobli — boadab uchmoq — qo‘nmoq
Piyoda — yayov xafa — xursand
Rost — to‘g‘ri xunuk — chiroyli
Saf — qator yangi — eski
O‘zbek tili darslarida mashg‘ulotning so‘nggi bosqichida «Pantomimo» o‘yinini o‘tkazish mumkin. Bunda talabalar 3 guruhga ajratiladi. Har bir guruhdan bittadan kishi doskaga chiqariladi. Ularga turli so‘zlar ro‘yxat asosida beriladi. Ular biror bir so‘z aytmasdan imo-ishoralar, harakatlar orqali so‘zlarni qolgan guruh a’zolariga tushuntirishlari kerak:
O‘sma tuyaqush gultojixo‘roz
Belanchak taqinchoq uchburchak
Novvoy supurgi kompyuter
Kuchli odobli epchil
Qisqa tentak g‘amgin
Keng chiroyli xursand
Chaqirmoq yozmoq kulmoq
Xo‘rozqand achchiqlanmoq xushbo‘y
Oqsoq badavlat bahaybat
Tilanchi kitob quyosh
Dur oltin tosh
Quyon belbog‘ palov
Ko‘ngil osmon raketa
Bulbul bulut shamol
Topshiriqni bajarish uchun 1 daqiqa vaqt belgilanadi. Shart bajarilishi davomida guruh a’zolari topilgan so‘zlarni daftarlariga qayd etib boradilar. Mashg‘ulot mavzusiga mos ravishda so‘zlarni fonetik, morfemik, leksik, morfologik, sintaktik jihatdan ham tahlilga tortishlari mumkin.
Xullas o‘zbek tili darslarida bir qator interfaol usullardan samarali foydalanish mumkin. Bunda asosiy e‘tibor o‘quvchilarning tafakkurini o‘stirish, ularning mustaqil ishlash mahoratini oshirishga qaratilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Adabiyotlar:
- Hojiyev A. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. — Toshkent: O‘qituvchi, 1974. — 308 bet.
- Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati. — Toshkent: O‘qituvchi, 1989. — 232 bet.
- Yo‘ldosheva D. Ona tili maqsadining tadrijiy taraqqiyoti. — Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2013. — 168 bet.
