Мәтіннің өзге бірліктерден жоғары тұрған сөйлеу бірлігі ретіндегі мәртебесі ХХ ғасырдың орта шенінде ғылыми тұрғыдан мойындала бастады. Бүгінде мәтін лингвистикасы ғылыми ой-сана өркениетінің бір белесінен хабар береді. Мәтін талдау лингвистикасы антропоцентрлік жүйеге тән бағыттарды қамти алады. Сондықтанда кез келген тілді үйренуде көркем мәтін лингвистикасының ықпалы зор. Мақалада осы мәселенің өзектілігі жөнінде айтылған. Көркем мәтін талдауда басшылыққа алынатын ұстанымдар қамтылып, маңызы түсіндіріледі.
Кілт сөздер: мәтін, көркем мәтін, тіл бірлігі, лингвистикалық талдау, ұстаным, құзіреттілік, мәтінді қабылдау, мәтінді түсіну, интерпретациялау.
Статус текста как наивысшего уровня речи был научно признан в середине ХХ века. Сегодня лингвистика текста является одним из важнейших разделов науки. Лингвистический анализ текста может охватывать все направления, характерные для антропоцентрической системы, поэтому лингвистика художественного текста оказывает большое влияние в изучении любого языка. В статье излагается актуальность этого вопроса, а также раскрываются принципы анализа художественного текста.
Ключевые слова: текст, художественный текст, единство языка, лингвистический анализ, принципы, компетенция, восприятие текста, понимание текста, интерпретация.
The status of text as a higher level of speech than other units was scientifically recognized in the mid-twentieth century. Today, text linguistics is one of the stages of the civilization of scientific consciousness. The linguistics of the text analysis can cover all directions characteristic of the anthropocentric system. Therefore, in the study of any language linguistics literary text has a great influence. The article describes the relevance of this issue. Also there are revealed principles that guide the analysis of the literary text and explained their significance.
Keywords: text, literary text, language unity, linguistic analysis, principles, competence, text perception, text understanding, interpretation.
Мәтін талдауға қатысты, соның ішінде көркем мәтінді зерттеуге қатысты ізденістер жаңа қарқын алып, мәтінді зерттеудің бағыттары іштей ажыратыла бастады. Мәтін лингвистикасы психолингвистиканың, когнитивтік лингвистиканың, гендерлік лингвистиканың, этнолингвистиканың, функционалды грамматика мен қытысымдық тіл білімінің және әдебиетшілердің т.б. зерттеулерімен жан-жақты толықты. Қазіргі кездегі тілдік ғылыми ой-сананың дамуындағы жаңа үрдістер — экспансионизм (бірнеше ғылымдардың тоғысуы арқылы жаңа «қосарланған» ғылымдардың пайда болуы) мен антропоцентризмнің («тілдегі адамды» жан-жақты тануға бағытталған), функционализм (тілдің қолданысын, қолданыс барысындағы мағынасын зерттеуге бағытталған) мен экспланатарлық зерттеулердің нысанына айналды.
Мәтін — бұл тілдің барлық деңгейлеріндегі бірліктердің — дыбыстан бастап сөйлемге дейінгі бірліктердің барлығының жүзеге асатын қызмет орны болып табылады. Алайда мәтін тек өзге тіл бірліктері үшін қызмет ортасы, контекст ретінде қарастырылмауы керек. Сондай-ақ ол тіл білімінің тек бір саласына, мысалы, синтаксиске ғана қатысты ұғым емес, ол жан-жақты әрі терең, кешенді талдаулар арқылы танылатын күрделі сөйлеу бірлігі болып табылады. Осыған орай «ақпараттық, құрылымдық және қатысымдық тұрғыдан өзара байланысқан сөйлеудің ең жоғары және көпқырлы динамикалық бірлігі» ретінде мәтінді талдау әдістемесі де күрделенді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында мәтін теориясына қатысты еңбектер орныға бастады. И.Р. Гальперин мәтінді лингвистикалық зерттеудің нысаны ретінде қарастырды. Т.М. Николаева мәтін лингвистикасының өзіндік ерекшеліктері арқылы қалыптасқан екі бағытты көрсетті: 1) мәтіндік құрылыстың дұрыстығын, сол арқылы коммуникацияның дұрыс жетуін білдіретін және талдайтын бағыт. 2) нақты бір мәтіннің терең мағыналық қырларын ашуға бағытталды. Яғни, мәтін талдауға қажетті құралдар мен принциптері ұсынылады.
Т.М. Дридзенің түсінігінше, «мәтін қатынас бірлігі, қатынас жасау мақсатында мағыналы ақпараттың құрылымы және мағына ұйымдастырудың анықталған әдісі, тұлғаның себепті және мақсатты бағытталған зерделі де ойшыл әрекетін іске асыру, басқа адамдармен материалды-практикалық әрекет алмасуға ұмтылу және лингвосемиотикалық қатардағы сала өніміне анализ жасауға келмейді» [1, 28]. И.Р. Гальпериннің өзі мәтіннің негізгі белгісі аяқталғандығында және оның тақырыбы болуында деген-ді. Бірақ кейбір мәтіндерде (лирика, медиа мәтін) тақырып болмауы да мүмкін. Шетел ғалымдарының лингвистикалық құралдар туралы ойлары мен пікірлерін айта келіп, мәтіннің анықтамасын береді. И.Р. Гальперин: «Мәтін — бұл белгілі бір мақсатқа көзделген және прагматикалық құрылғылары бар, лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әртүрлі типтері біріктірілген, құжатқа сәйкес әдеби байланысы және соған сәйкес тақырыбы бар, аяқталған ойға ие, сөйлеу шығармасы», — деп қарастырады [2, 18]. Біз бұл анықтамадан сөйлеу шығармасы деген параметрдің болатынын, яғни қағаз бетіндегі ауызша сөйлеуді қосып отырғанын түйдік. Ауызша сөйлеу — бұл қозғалыс екенін жақсы білеміз. Ал, мәтін дайындалмаған сөйленім емес, алдынала қағаз бетіне түсірілген, тілдік бірліктердің ережелерін сақтайтын тұрақты үдеріс. Сонымен қатар мәтіннің екіжақты табиғатын — қозғалыссыз және қозғалмалы жақтарын көрсетті. Мұны тарқатар болсақ, кезегімен әртүрлі бірліктірде сипатталса, онда қозғалыссыз жағдайдың (имплицитті) белгілері болады. Егер мәтін өндірілсе (оқу), онда хабарлама қайта кодталады. Осы жағдайда жоғарыда айтылған нәрсе біріншісі болса, екіншісі — семантикалық код, мәтінді түсіну үшін кездесетін атауыштардың біріктірілуі, үшіншісі — мәдениет коды. Сол замандағы мәдениеттен керекті мәліметтер береді, төртіншісі — герменевтикалық код, хабарламадағы тапсырмалар мен жауаптардың тұжырымдалған жинағы, бесіншісі — таңбалық код, жабық түрдегі қорытындыланған хабарламалардың ішкі психологиялық себептері [3, 139].
Көркем мәтінді лингвистикалық талдаудың өзіндік ұстанымдары болады. Қазақ прозасының тарихы тереңде, сондықтан таңдап алынған мәтіннің ішкі және сыртқы факторларында ескерген жөн. Қазақ тілін мәтін арқылы деңгейлеп оқыту барысында неше түрлі мәселелер туындайды. Осындай мәселелердің алдын алуда арнайы ұстанымдарды ескерген жөн. Көркем мәтінді талдауда келесі ұстанымдар басшылыққа алынған:
– Тарихилық ұстанымы
– Әлеуметтік танымдық ұстаным
– Автордың дара стилін айқындау ұстанымы
– Функционалдық ұстанымы
– Концептуалдық, семантикалық қстаным
– Автор-кейіпкер категорияларының қатынасын басшылыққа алу ұстанымы
– Мазмұн мен форманың бірлігі ұстанымы [4, 28].
- Тарихилық ұстанымы. Авторлар кейбір авторлардың шағармаларын талдауда мағынасы түсініксіз сөздердің тарихына тоқталып, мағынасына талдау жасайды. Ол әсіресе М.Өтемісұлы, Абай Құнанбаевтың өлеңдерін талдауда ерекше көрінеді. Себебі ақындардың өмір сүрген дәуірі олардың шығармаларындағы осындай мағыналары күңгірт, көпшілікке беймәлім сөздерді түсіндіруді қажет етеді. Мысалы, М.Өтемісұлының «қалықпандай», «тарпаңдай», «керіскен», «бұлан», «қырқарлану» т.б. көптеген сөздердің семантикасына талдау жасалынады. Сондай-ақ, ақынның өзіне тән салтанатты, ұранды, мағынасы көтеріңкі, салтанатты мазмұнды сөз қолданыстары ерекше тартымды шыққан.
- Осы ұстаныммен орайлас авторлар әлеуметтік-танымдық ұстанымды да басшылыққа алады. Ол дегеніміз, ақын-жазушылардың өмір сүрген ортасын суреттеп қана қоймай, сол ортаның құндылықтарын бейнелейтін сөздерге ұғым-түсінік беріліп отырады. Олардың әлеуметтік мәніне тоқталады. Мысалы, «закүншік», «старшын», «арызшы», «пысық» т.б.
- Автордың дара стилін айқындау ұстанымы. Кез келген шығарма оның авторының шығармашылық болмысын танытады, сол себепті шығарма арқылы автордың тілдік шеберлігін жіті көзбен байқап көре білу ерекше байқампаздықты қажет етеді. Бұл орайда оқу құралындағы жүргізілген талдаулардың мақсаты айқын, мысалдары жарқын шыққан. Авторлық жаңа қолданыстарды тауып, автордың әдеби тілге қосқан үлесін, тілдегі жеткен табысын анықтауға ерекше мән береді. Мысалы, Абай шығармаларындағы «ғылым бағу», «ғылым табу», «ғылым іздеу», «ғылым оқу», «ми кептіру» сияқты сөз қолданыстары авторлық даралықты айқын танытатын мысалдар.
- Функционалдық ұстанымы. Шығарманы талдауда авторлар тіл бірліктерінің мағынасын нақты контекстегі қызметі тұрғысынан, сол контексте алып қарастырады. Функционалдық ұстаным бойынша, мәтіннің тілдік ұйымдасуына тірек болған тілдік деңгейлердегі әрбір тілдік бірлік талданады. Лексикалық бірліктердің, грамматикалық тұлғалардың, дыбыстардың қолданысы функционалдық аспектіде қарастырылады.
- Концептуалдық, семантикалық ұстаным. Тіл бірліктерін тек деректік мақсатта талдамайды, әрбір талдау автордың концептуалдық көркем көзқарасымен байланыстырылып отырады. Мәтін астары арқылы, мәтіннен тыс берілетін мәнге аса көңіл бөледі. Көзге көрініп тұрған ақпарат пен көзге көрінбейтін, мәтіннен туындайтын астарлы ақпаратқа және оны жеткізуші тілдік бірліктерге назар аударылады.
- Автор-кейіпкер категорияларының қатынасын басшылыққа алу ұстанымы. Бұл ұстаным бойынша прозалық шығармалардағы баяндаудың түрлері, автор бейнесі мен бөгде сөзді беруші тілдік бірліктердің стилистикасы талданады. Б.Майлиннің «Қанды кек» шығармасы кейіпкердің сөзі, баяндау мәнері нақты тілдік деректер арқылы сипатталса, бүгінде қазақ прозасының классикалық үлгісіне айналған «Шұғаның белгісі» романы автор образының берілуі тұрғысынан ерекше талдау нысаны бола алған.
- Мазмұн мен форманың бірлігі ұстанымы. Жалпы алғанда барлық ұстанымдарға осы қағида негіз болған деуге де болады. Себебі тілдік талдау тілдік деректерге сүйенеді, ал тілдік дерек ол тек мазмұнның сыртқы қабаты. Авторлар тілдік деректерді түсіндіруде оның тек сыртқы тілдік пішініне ғана емес, оның тұтас шығарма мазмұнымен қатынасын, контекспен, шығарманың ішкі мәнімен байланысына баса назар аударады.
Мәтін лингвистикасының дамуы жаңа бағыттар, жаңа тәсілдер, жаңа ұғымдар, тың көзқарастардың тууына негіз болды. Бұл салада көптеген монографиялар мен мақалалар жарық көрді, оқу құралдары жазылды, конференциялар мен симпозиумдар өткізілді. Мәтін теориясында көптеген нәтижелерге қол жеткізген неміс тілші ғалымы П.Хартманн өз еңбектерінің бірінде: «Қазіргі кезде мәтінді оқытуға негізделген лингвистика бар. Лингвистиканың бұл саласы тілдік зерттеулердің ең нәтижеге бай саласы. Ол лингвистикадағы қызығушылық диапозонын кеңейтеді және лингвистикалық пікірлердің топтамасына жол ашады. Лингвистиканың аталған жаңа саласын зерттеу ісі лингвистикалық зерттеулердің жаңа бастамасы болды»,- дейді [5,135].
ХХ ғасырдың екінші жартысынан негізі қаланған мәтін лингвистикасы бірнеше ғылымдар тоғысынан пайда болған ғылым саласы. Ол — тіл көркемдігін сипаттайтын дәстүрлі стилистикадан бастап, адам танымына жетелейтін когнитивтік лингвистика, философияға дейінгі аралықты қамтиды.
Қазіргі заманғы білім білім берудің жаңа парадигмасына сүйенеді, — «өміршең» білімнен «өмірлік» білім беру идеясына бағынады, жеке тұлғаны қалыптастыруда ғылыми-танымдық, ізденімдік-зерттеушілік, шығармашылық әрекеттеріне сүйенеді. Сондықтанда жеке тұлғаның психологиясына әсер ете отырып білім беру басымдылық алады. Ал психологияның лингвистикамен байланысында психолингвистика жатыр, оның аспектісінде таным теориясы қарастырылады. Таным тыңдау арқылы, тану арқылы, түсіну арқылы, көру арқылы қалыптасады. Жеке тұлғаның бойына мұндай жан жақты құзіреттілікті тіл білімінде мәтін талдау әдісі арқылы дарытуға болады. Білім беру мазмұны мен формасының, құрылымдарының өзгеруіне байланысты барлық пәндерді оқытудың әдістемелік жолдарын арнайы қарастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.
Әдебиеттер:
1 Дридзе Т.М. Текстовая деятельность в структуре социальной коммуникации. — М.: Наука, 1984. — С. 31.
2 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. (Лингвистическое наследие XX века.) — Изд. 4-е, стереотипное. — М.: Ком Книга, 2006. — 144 с.
3 Брудный А.А. Психологическая герменевтика. — М.: «Лабиринт», 1998. — 145 с.
4 Смағұлова Г. Көркем мәтін лингвистикасы. — Алматы: Триумф «Т», 2007. — 152 б.
5 Hartmann P. Text als Linguistisches Objekt. — In: Beitrage zur Textlinguistik. Mimchen, 1971-S. 456
