Япония банк тизими ҳамда уни тартибга солиш механизми



В данной статье проанализированы принципы развития банковской системы Японии, этапы формирования банковской системы и задачи, поставленные банком.

The below article analyses the principles which is done to develop Japan bank system, forming of bank structure and given tasks on the banks.

Уруш даврида Япония пойтахти кучсиз молиявий инфратузилманинг шиддатли таҳчиллигига дуч келди. Иккинчи жаҳон уруши маиший тармоқларнимолиявий томондан буткул бадном қилганди. АҚШ таъсири остида тузилган янги ҳукуматнинг вазифаси мамлакатни молиявий ва иқтисодий томондан ўнглаш эди.Япон Банки томонидан қўллаб-қувватланган Молия Вазирлиги кучли назоратга асосланган барқарор молиявий тизимни йўлга вўйишга интилди. Ички ва ташқи,қисқа ва узоқ муддатли молиявий операцияларнинг фоиз ставкалари тартибга солинди, молиявий фирмаларнинг функционал линиялари алоҳида ташкил этилди. Япония Молия Вазирлиги асосан уч нарсани бошқарарди: Банк, қимматли қоғозлар ва халқаро валютани. Япония Молия Вазирлиги молиявий тизимни ишлатиш учун қонунлар ва низомларни бирлаштирган норматив хужжат ишлаб чиқди. [1]

1996 йилга қадар Япония юқори ҳимояланган молиявий секторини назорат қилувчи, битта доимий бериш созлагичини (Молия вазирлиги) бор эди. Банклар ва бошқа молия фирмалар билан жиддий муаммолар ортидан фонд бозори қулаши юз берди, чунки таркибий аҳамиятга эга йирик норматив ислоҳотлар ўтказилмаган эди. «Биг Банг» (1996) қисмли бозорлар учун охирида бошланганини белгиланган. Шу билан бирга, янги қоида, ягона молиявий созлагичи Япония мустақил Банк пул-кредит сиѐсати билан яратилган.

Буюк Британияда, функция билан ўзини-ўзи тартибга солиш ягона молиявий маслаҳатчиси билан алмаштирилди. Англия банки пул-кредит сиѐсатини ўтказиш орқали ўз мустақиллигини қўлга киритди-да, у Буюк Британия банкларининг рискларни камайтириш сифатида унинг ташкил этиш ролини йўқотди. Япония фарқли ўлароқ, ҳеч бир ҳодиса бу жуда радикал ўзгаришлар юз бермади, фақат ўз-ўзини тартибга солиш яҳши йўлга солинмаган эди, шунингдек молия институтлари ўзгартириш табиат янги ѐндашувни талаб қиларди. Бу ўзгаришлар норматив режимини яхшилаш ѐки йўқлигини ҳукм қилиш учун жуда эрта. Мисол учун, бир молиявий инқироз тақдирда Англия банки, Молиявий хизматлар мақоми ва Ғазначилик ўртасида англашув меморандуми ҳали синов қилиниши керак. ФСА куч ҳақ эканини исботлаши ва норматив мақсадларга талаб тўртта учрашув пайтида унинг харажатларини назорат қилиш мумкин эканлигини кўрсатиши керак. [2]

1989 йилга келиб Япония фонд биржаси инқирозга учрайди. Бунинг натижасида Япон банклари 21 асрнинг бошларига қадар ночор ахволда қолади. Иккита асосий вазифани ҳал этиш мақсадида ислоҳотлар дастури ишлаб чиқилади. Биринчидан молиявий секторни тиклаш, иккинчидан молиявий стабилликни таъминлаш мақсадида Молиявий кузатув агентлиги ва Молиявий қайта тиклаш комиссияси ташкил қилинди. Япония банкига мустақиллик берилди. [3]

«Катта портлаш» япон Бош Вазири Хошимито томонидан 1996 йил Ноябрь ойида эълон қилинди. Унинг оптемистик фикрига кўра 2001 йилга бориб Токио Нью-Йорк ва Лондон билан тенг даражада бўлиши керак эди. Ислоҳот 3 тамойилдан иборат эди: ЭРКИН, АДОЛАТЛИ ва ГЛОБАЛ.

ЭРКИН: Эркин бозор принциплари молиявий секторга тегишли эди. Банклар интеграцияси, қимматли қоғозлар ва суғурта бозори ҳимояланиши керак эди. Молиявий махсулотлар ва нархлар эркинлаштирилиши керак эди. Банкларни қисқа ва узоқ муддатли операцияларини тақиқловчи қонун бекор қилиниши керак эди. Хақ ва компенсациялар айниқса фонд бозорида юмшатилиши керак эди.

АДОЛАТЛИ: шаффоф, адолатли молиявий бозор операциялари яратиш, барча даражадаги ахборотни ошкор қилиш, инвесторларни хати-ҳаракатларини ўз бўйниларига олишлари, аммо шу билан бир пайтда инвесторлар тўғрисида янги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш тавсия этилган эди.

ГЛОБАЛ: Токио халқаро молия марказига айланиши, Япониянинг халқаро обрўсини кўтариши керак эди. Бухгалтерия, қонунчилик, бошқарув ва солиқ тизими жаҳон стандардларига мос тарзда ўзгартирилиши керак эди. [4]

Илк замонавий кўринишдаги банклар Японияда 1872 йилдан кейин хусусий «миллий банклар» кўринишида ташкил қилинган. Худди тижорат банклари сингари улар бутун давлат бўйича филиалларга эга бўлишган ва шунингдек, банкнота эмиссия қилиш ҳуқуқига эга бўлишган. Ўша даврда 150 дан ортиқ шундай банклар бўлган. «Миллий банклар» интенсив тарзда конвентрланмайдиган банкноталар эмиссия қиларди ва бу инфляциянинг ошишига олиб келган эди ва шунингдек, ишлаб чиқариш кучларига ҳам салбий таъсир кўрсатарди. Бу ҳолатдан чиқиш марказий банкни ташкил қилиш заруратини келтириб чиқарди. Ва 1882 йилда 30 йил муддатга Япония Банки ташкил қилинди (кейин яна 30 йил муддатга узайтирилди). Бу банк банкнота эмиссия қилишда мутлоқ монопол ҳуқуқни олди, мавжуд барча «миллий банклар» эса эмиссия фаолиятини тўхтатиб, ўз банкноталарини аста-секин марказий банк банкноталарига алмаштириш мажбуриятини олди. 1998 йил 1 апрелига қадар Япония Банки 1842 йилда қабул қилинган ва 1947 ва 1949 йилларда ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган «Япония Банки тўғрисида» ги Қонунга кўра фаолият кўрсатган. 1979 йилда қонунга жиддий ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди ва марказий банкка чекланмаган муддатда фаолият юритиш ҳуқуқи берилди. 1998 йил 1 апрелдан бошлаб Япония Банки тўғрисидаги янги қонун қабул қилинди. Банкнинг устав капитали — 100 миллион иена, банкнинг 55 % акциялари давлатга, 45 % акциялари эса хусусий шахлар, молиявий институтлар, суғурта компаниялари ва бошқа хусусий акционерларга тегишли. Акционерларга йиллик 4 % миқдоридаги дивиденд ваъда қилинган бўлиб, банк даромади кўпайиб кетган тақдирда 5 % миқдорида дивиденд тўланиши ҳам мумкин. Банкнинг қолган барча фойдаси давлат бюджетига ўтказилади.

Япония банки — Япония банк тизимида марказий эмиссион банк ҳисобланади. Штаб-квартираси Япония пойтахти Токио шахрида жойлашган. 1882 йилда ташкил этилган бўлиб, президенти — Масааки Сиракава. Захираси 2009 йилги маълумотга кўра – 2 660 007 млн иена. Веб- сайти: www.boj.or.jp

Банкнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

− банкнота эмиссия қили;

− пул-кредит сиѐсатини олиб бориш: мажбурий захира нормаларини;

− белгилаш, молиявий бозорда операциялар ўтказиш, кредит ставкаси фоизини;

− тартибга солиш (ҳозирда 0–0,1 %);

− тижорат банклар ўртасидаги ҳисоб-китобларни тартибга солиш;

− молиявий ташкилотларнинг молиявий ва менежмент ҳолатини текшириш ва мониторинг қилиш;

− давлат қимматли қоғозлари билан операцияларни амалга ошириш;

− халқаро фаолиятни олиб бориш;

− назарий тадқиқотларнинг иқтисодий таҳлилини олиб бориш ва ҳоказо.

1957 йилдан бошлаб Японияда мажбурий резерв захира ташкил қилинган бўлиб, барча кредит ташкилотлари ўз маблағларининг маълум қисмини ЯпонияБанкининг захира депозитларига қўйишлари мажбурийдир. Миллий банк системасининг ликвидлигини таъминлаш Япония Банки томонидан белгиланган қайта молиялаш ставкаси орқали тартибга солинади. Шундан келиб чиққан ҳолда Япония Банки мажбурий резерв захираси ва қайта молиялаштириш ставкаси ѐрдамида мамлакатнинг молиявий тизимини тартибга солиб туради.

Япония тижорат банкларини қуйидагича классификация қилиш мумкин:

1. Шаҳар банклари. Мамлакат кредит ташкилотлари орасида бу 11 та банк муҳим рол ўйнайди. Уларнинг фаолият доираси мунтазам равишда кенгайиб боради. Улар ўз навбатида қисқа ва узоқ муддатли кредитлашда муҳим аҳамиятга эга ва асосан йирик концернларни кредитлаш билан шуғулланишади. Шунингдек шаҳар банклар ҳиссасига Япония ташқи ҳисоб-китобларининг каттагина қисми тўғри келади. Хорижий операцияларда энг фаол қатнашувчи шаҳар банк «Bank of Tokio» ҳисобланади. У давлатнинг асосий вазифаларини ва ҳисоб-китобларини амалга ошириб, дунѐнинг 2000 дан ортиқ банклари билан вакиллик алоқаларини олиб боради. Япония қонунчилигига кўра, унга валюта операцияларини олиб бориш вазифаси юклатилган. Бу функцияларни амалга ошириш мақсадида банкнинг кўплаб хорижий давлатларда филиаллари очилган. Ўз навбатида, бундай банклар қаторида, у даражада таниқли бўлмаган «Дайва Банк» ҳам мавжуд. 1982 йил апрелида 1928 йилги қонунни бекор қилувчи, тижорат банклари фаолиятини тартибга солувчи янги қонун қабул қилинди. Янги қонунга кўра тижорат банкларига қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларни бажариш ҳуқуқи берилган. Яъни тижорат банкларига ҳам қимматли қоғозлар бозорида фаол иштирок этиш имконияти тақдим этилган. Бу давргача бундай ҳуқуқ монопол бўлиб брокерлик фирмалари ихтиѐрида бўлган. Шундай қилиб, ўша даврдан бошлаб Япония тижорат банкларини универсаллаштириш бошлаб юборилган.
2. Худудий банклар. 64 та ҳудудий банк Японияда фаолият кўрсатаѐтган бўлиб, улар банк операцияларининг кўлами шаҳар банкларга нисбатан кичик бўлса-да, филиаллари кўлами жиҳатидан ҳудудий банклар шаҳар банклардан бирмунча йирик ҳисобланади. Ўз банк фаолияти жараѐнида ҳудудий банклар асосан кичик ва ўрта бизнесни кредитлаш фаолияти билан шуғулланади ва кўпинча ҳудудий банклар жамғарма омонатларни қабул қилиш фаолияти билан ҳам шуғулланишади. Ўз структурасига кўра улар кредитор банклар ҳисобланишади. Шунингдек, ҳудудий банклар жойлардаги бошқарув органларини молиялашда муҳим аҳамиятга эга.
3. Узоқ муддатли кредитлаш билан шуғулланувчи 3 та банклардир. Улардан 2 таси йирик тадбиркорларни кредитловчи банк бўлса, учинчиси — ипотека банки ҳисобланиб, асосан кичик ва ўрта бизнес субъектлари билан операцияларни амалга оширади. Бу 3 йирик банк Япония учун жуда катта аҳамиятга эга бўлиб, бутун банк системасидаги кредитлашнинг 10 % ини ва техника соҳасини молиялашнинг 20 % га яқини айнан шу 3 та банкка тегишли.
4. Траст банклар. Бошида пул ўтказувчи бўлинмалар шаклида ташкил этилган, бироқ 2 жаҳон урушидан кейин банк тарзида фаолият юрита бошлаган. Траст банкларнинг ресурслари депозитлар ва заѐмлар ҳисобланади. Япония траст банкларидан 5 таси дунѐнинг энг йирик 50 та траст банклари рўйхатига киради.
5. Хорижий банклар. Ички бозордаги хорижий банклар орасида АҚШ ва Буюк Британия банклари етакчилик қилишади. Шунингдек, Германия, Франция ва бошқа давлатларнинг ҳам банклари мавжуд. Япония банклари Осиѐ банклари орасида ҳам энг йирик банклардан ҳисобланади. Жумладан осиѐнинг энг йирик 10 та банкидан 4 таси япон банки ҳисобланади:

1. Mitsubishi UFJ Financial Group (1-ўрин)

− Активлари: 1999,58 (млрд $)

− Капитали: 72,17 (млрд $)

2. Mizuho Financial Group (2-ўрин)

− Активлари: 1538,94 (млрд $)

− Капитали: 30,37 (млрд $)

3. Sumitomo Mitsui Financial Group (4-ўрин)

− Активлари: 1202,59 (млрд $)

− Капитали: 45,82 (млрд $)

4. Resona Holdings (7-ўрин)

− Активлари: 400,47 (млрд $)

− Капитали: 14,73 (млрд $)

Шунингдек, 1 та Япония банки 50 та энг йирик жаҳон банклари рўйхатида 12- ўринни эгалламоқда. Япония банк тизими дунѐдаги электрон банк фаолияти ривожланган энг йирик тизимлардан бири ҳисобланади ва бу ерда 100 мингдан ортиқ электрон банк апаратлари мавжуд.

1960 йилларда ташкил этилган кредит карточкалар системаси ҳам юқори ривожланиш даражасига эришган ва мамлакат миқѐсидаги жами муомаладаги банк электрон карточкаларининг сони 110 млн. донага тенг.

Ҳозирда ҳар бир япон фуқароси бир қанча банкларнинг электрон кредит карточкаларига эга ва улардан керакли суммани нақд пул қилиб олишда муаммоси фаолият олиб боришмоқда. Бунинг учун жойларда электрон банкоматлар ўрнатилган. Ўз навбатида, истеъмолчилар банкоматлар орқали кичик суммадаги кредитларни ҳам олишлари мумкин, бироқ йирик кредитлар борасида улар банк офисларига мурожаат қилишларига тўғри келади.

Япония банк тизимини кўриб чиққан ҳолда, унинг дунѐдаги энг йирик ва Осиѐдаги энг муҳим банк тизими эканлигини таъкидлаб, қуйидаги хулосага келишимиз мумкин: Япония банк тизими бошқа иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатлар банк тизимлари билан солиштирганда анча ѐш, яъни давлатда илк банклар ташкил қилинганига ҳали энди 130 йил тўлмоқда. Шунга қарамасдан Японияда банк тизими эътироф этарли даражада ривожланди ва дунѐ банклар тизимлари статусини белгилаб берувчи тизимлар қаторига қўшилди. Мамлакат молия-кредит тизимининг шиддатли ривожланиши натижасида «япон иқтисодий мўъжизаси» атамаси пайдо бўлди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1. Shelagh Heffernan, Modern Banking, John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex PO19 8SQ, England, 2005, 258 p.

2. Shelagh Heffernan, Modern Banking, John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex PO19 8SQ, England, 2005, 285 p.

3. Shelagh Heffernan, Modern Banking, John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex PO19 8SQ, England, 2005, 260 p.

4. Shelagh Heffernan, Modern Banking, John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex PO19 8SQ, England, 2005, 261 p.