XX ғасырдың 40-жылдары Қазақстанның ең ірі өнеркәсіп объектілерінің бірі Орталық Қазақстан бойынша жалпы одақтық маңызға ие Қарағанды көмір бассейні болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында қарағандылық шахтерлердің 70 %-ы соғысқа кетті. Жыл сайын комбинаттың көмір өндіруі арта түсті. Республиканың территориясына КСРО-ның еуропалық бөлігінен көптеген өнеркәсіп орындары эвакуацияландырылды. Сонымен бірге Қарағанды облысының атқарушы комитетінің құжаттарында 70-тен аса кәсіпорын мен ұйымдардың тізімі келтірілген [1, 149 б.].
XX ғасырдың 40-жылдары Қарағанды облысының территориясында бірнеше лагерлер мен арнайы қоныстар жүйесі қалыптасты. А.Солженицын «Архипелаг ГУЛАГ» еңбегінде «күштеп қоныстандырылғандар орын тепкен, астана іспеттес болған — Қарағандыда орналасқан Карлаг» — деп атап көрсетеді [2]. Карлагтың ұйымдастырылуының басты мақсаттарының бірі — Орталық Қазақстан аймағындағы Қарағанды көмір бассейні, Жезқазған және Балқаш мыс қорыту комбинаттары сияқты көмір-металлургиялық өнеркәсіптері үшін ірі өндірістік базасын құру болған еді. Карлаг тұтқындарының еңбегі көмір бассейні мен шахталарда, кеніштерде кеңінен қолданылды. Ұлы Отан соғысы жылдарында өндіріс жұмыстарын жүргізуде, қорғаныс және теміржол құрылысында маңызды рөлді Еңбек аримиялары атқарды. Оның құрамы сан алуан болды. Еңбек армияларының қатарына 15–55 жастағы ерлер мен 16–45 жастағы әйелдер алынды. Арнайы көшірілгендердің оперативті және әкімшілік қызмет көрсету нормалары, сонымен қатар олардың шығармашылық-еңбектік құрылымдары 8 қаңтар 1945 жылы қабылданған [3, 89 б.]. Арнайы көшірілгендердің оперативті және әкімшілік қызмет көрсету нормалары, сонымен қатар олардың шығармашылық-еңбектік құрылымдары 8 қаңтар 1945 жылы қабылданған «ІІХК-ның арнайы комендатуралы туралы» қаулысымен және КСРОІІХК-ның № 04 1945 жылы жарияланған бұйрығымен реттелді және 1946 ж. 9 шілдедегі № 1480–650 қаулысына сәйкес бірінші болып жұмысқа жер аударылғандар алынды.
Қарағанды облыстық атқарушы Комитетінің есептерінен аңғаратынымыз арнайы көшірілген Кавказ халықтарының да халық шаруашылығын қалпына келтіріп, дамытуға барын салған, олар өнеркәсіп пен транспорт және ауыл шаруашылығы салаларындағы қажырлы еңбектерімен елдегі экономиканы көтеруге ат салысты. Депортацияланған халықтардың Орталық Қазақстанның халық шаруашылығының құрылуындағы және дамуындағы алатын рөлі айтарлықтай. Сол кездегі күштеп қоныстандырылған халықтардың моральдық жан азабы, негізсіз, саяси қудалауға түсуі, әлеуметтік-тұрмыстық тапшылықтарға қарамастан Орталық Қазақстанның экономикалық жағдайын көтерісуге, басқа ұлттармен қатар ат салысты.
Қорытындылай келе, келесі нәтижелерді шығардық:
Біріншіден, Ұлы Отан соғысы жылдарында Орталық Қазақстаннан пана тапқан, тарихи Отандарынан куғындалған шерменде шешен-ингуш халықтарының тарихи тағдырының оңай болмағандығына көзіміз жетті.
Екіншіден, қазіргі таңда көп ұлтты Орталық Қазақстан халқының білім деңгейі, мамандықты құрылымы, ұлттар арасындағы қарым-қатынастың ерекшелігі тіпті тіл мәселесінің туындауы да сол кездегі партия басшылығымен жүргізілген көші-қон саясатының зардабы екендігі нақтыланды.
Үшіншіден, вайнахтардың өкілдері халық шаруашылығының қалпына келтірудегі үлесі айрықша, әлі де болса өр мінезді тау халықтары Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға байланысты істе маңызды болуға ұмтылатады. Бүгінгі күні тәуелсіз Қазақстанның тең құқықты азаматы ретінде вайнахтар Қарағанды облысының қоғамдық-саяси және экономикалық өміріне етене араласып, дамуы мен гүлденуіне өзіндік үлес қосып келеді. Ендігі жерде жер аударылған Кавказ халықтарының тәуелсіз Қазақстанның тең құқықты азаматтары ретінде қазақ халқымен туысқан болып етене араласып кеткендігі айқын. Олардың арасында қажырлы еңбеккерлер, елге танылған, құрметті азаматтары да аз емес.
Төртіншіден, Қазақстанға күштеп қоныстандырылған шешен-ингуш халықтарының әлеуметтік жағдайы, экономикаға қосқан үлесі мен мәдени дамудағы жетістіктерін әлі де болса саралай түсу қажеттігін көрсетеді.
Бесіншіден, бұл тарих көпұлтты Қазақстан қоғамының нығаюына негіз ретінде қызмет етеді.
Әдебиеттер:
- Михеева Л. В. Иностранные военнопленные и интернированные II мировойвойны в Центральном Казахстане (1941-нач.1950-х гг.). — Караганда, ЦКУ «МГТИ-Лингва», 2010. С. 149.
- Солженицын А. И. Архипелаг ГУЛАГ. 1918–1956: Опыт художественного исследования. В 3-х томах. М.:Новый мир, 1990.
- ҚОММ. 1п. қ. Оп.1.119-іс. 89б.
