Берілген мақалада жеткіншектердің девианттық мінез–құлық ерекшеліктері қарастырылады.
Кілтті сөздер: девиатты мінез-құлық, қиын бала, тәрбие.
В данной статье рассматриваются особенности девиантного поведения подростков.
Ключевые слова: девиантное поведение, трудный ребенок, воспитание.
Қоғамдық жаңару кезеңінде Қазақстандағы қоғамдық-саяси және экономикалық қатынастардың өзгеріп отыратын сипаты мемлекеттік оқу орындары және тәрбие жұмыстарын бағыттау мен ұстауға жаңаша міндет пен талап негізделді. Бұл қоғамдағы мектептің отбасылық жағдайын иеленгенін білдірді. Ең негізгі мақсаты балаларды тәрбиелеумен байланысты нәрсені өзгерту және сана мәселесіне жаңа көзқараспен қарау болды. Яғни, отбасы мен қоғамның негізгі мақсаты баланың психологиялық және физиологиялық денсаулығын анықтау болуы маңызды. Қазіргі таңда елімізбен жеріміздің болашағы кейінгі жастар қолында, өйткені жастардың психологиялық және физиологиялық денсаулығы халық санының артуы мен сапасын анықтайды. Бұл ретте ұрпақ тәрбиесінің сауаттылығын отбасы мен мектеп құруға баса назар аудара отырып, болашақ ұрпақтың әл-ауқатын қамтамасыз ету қажет.
Өкінішке орай, қылмыс, құмар ойындар, ұрлық, терроризм, жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсауының көбеюі, үйден кету, қыздардың ақымақтығы, бастауыш сынып оқушыларынан ақша алу сияқты қылмыстардың қазіргі саны қылмыстардың көпшілігін 11 жастан 18 жасқа дейінгі жасөспірімдер жасайтынын көрсетеді.. Дәлірек айтсақ, қылмыстық істерге 14 жастағы — 11 %, 15 жастағы — 7 %, 16–17 жастағы — 42 %, негізінен 14 жастағы жасөспірімдер топтасып қатысады. Ал қыздар ұлдар жасаған қылмыстардың жалпы санының 5 %-ын құрады. Бұл нарықтық қоғамдағы адамдар арасындағы заманауи қарым-қатынас пен психологиялық қысым, атап айтқанда, жас ұрпақтың психикалық денсаулығының бұзылуына әкелетінін білдіреді [1, 2].
Жасөспірім — бұл балалық шақтағы өте қиын әрі күрделі кезең. Бұл кезең өтпелі кезең деп те аталады. Бұл жастардың балалық шақтан ересек өмірге ауысуына байланысты. Осы кезеңде бала көптеген өзгерістерге ұшырайды. Дене дамуындағы, физикалық және психикалық денсаулықтағы және әртүрлі әрекеттердегі өзгерістер. Өтпелі кезеңде балалардың сабақ үлгерімі өзгереді, ал оқып журген балалардың сабағы нашарлайтынын байқалып жатады. Балалардың өзін-өзі бағалауы яғни «мен» сезімі көбірек дамиды. Жасөспірім кезінде олар тым еліктегіш, өз еріктеріне шектеу қоймағанын қалайды. Сондай-ақ, қырсықтық пен өзбеттілік көрсетеді. Өмірде өз орнын тауып, өмірін өзгерткісі келетін жасөспірімдер әлемге деген көзқарастарын жиі өзгертеді [3].
Жастардың мінез-құлқындағы айырмашылықтар физикалық бөлінуден емес, отбасындағы және мектептегі тәрбиенің нашарлығынан туындайды. Аталып көрсетілген ауытқу девиантты мінез-құлық деп аталады. Девиантты мінез-құлықта жасөспірім агрессивтілік жағдаймен көзге түседі. Жеткіншектің мінез-құлқындағы өзгерістер, агрессивтілік ішімдікпен тікелей байланысты. Ішімдікке бейімділік, нашақорлыққа құмарлық жеткіншектің өмір құрылымына сіңіп кетеді.Тәртібі агрессивті күйде болса, онда оны «қиын бала» қатарына жатқызамыз. Ата-ананың немқұрайлылығы, ажырасуы мен мұғалімдердің қатал талапшылдығы да баланың дамуында, әсіресе достық қарым-қатынасты қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
«Қиын бала» дегеніміз кім?», яғни әлеуметтік назардан тыс қараусыз қалған бала. Бала әр түрлі өмірлік жағдайларда отбасында өзін-өзі ұстауға, адамдармен қарым-қатынас жасауға үйренеді. Отбасында ананың мейірімін, әкенің жауапкершілігі мен сүйіспеншілік көрмеген бала, мейірімділік пен жылулықты сырттан іздейді.
Осы факторларға сүйене отырып, дамуында проблемалары бар балалармен үнемі қарым-қатынас жасау, олардың әрқайсысына бағытталған жүйелі білім беру іс-әрекеттерін өз бетінше бақылау және жүргізу қажет. «Қиын» жасөспірімді тәрбиелеу-бұл көп қырлы жағдай, ол ата-аналарға оны жүзеге асыруға көмектеседі және мұғалімдер мен психологтарға психологиялық ахуал туғыза алуы қоғам тәрбиесінде өте маңызды рөо атқарады. «Қиын» балалар көп жағдайда өмірге бейімделе алмайтын отбасында дүниеге келеді.
Әдебиет:
- Аязбекова Г. Қиын баланы тәрбиелеу жолдары // Білімдегі жаңалықтар. — 2005. — № 1. — 30 б.
- Қалиева Г. «Қиын» оқушы тәрбиесі // Қазақстан мектебі. — 2007. — № 1. — 61–62 бб.
- Гурко Т. А. Особенности развития личности подростков в различных типах семей // Социс. — 1996. — № 3. — С. 81–90.
- Двойметный И. А., Лелеков В.А Влияние семьи на преступность несовершеннолетних // Социс. — 1993. — № 10. — С. 54–59.
