Бұл мақалада жеткіншектік кезеңіндегі танымдық сала, танымдық процестердің сапасын арттыру, жеткіншектің оларды қолдануға саналы көзқарасы қарастырылады. Ғалымдардың, мұғалімдердің жеткіншектердің сипаттамалары мен олардың танымдық саласы туралы әртүрлі көзқарастары ұсынылған.
Кілтті сөздер: жеткіншектік кезең, танымдық сала, танымдық процестердің сапасы.
В данной статье рассматривается познавательная сфера в подростковом возрасте, повышение качества познавательных процессов, осознанный подход подростка к их использованию. Представлены различные взгляды ученых, педагогов на характеристики подростков и их познавательную сферу.
Ключевые слова: подростковый период, познавательная сфера, качество познавательных процессов.
12 жастан кейінгі танымдық процестер маңызды өзгерістерге ұшырайды, олардың параметрлерінде «Ересек» деңгейге жақындайды. Танымдық процестердің реттелуі, жеткіншектің күрделі оқу-танымдық міндеттерді шешуде оларды қолдануға саналы көзқарасы жетілдірілуде. Жеткіншектің қабылдауы таңдамалы, мақсатты, талдаушы болады. Жеткіншек деректерді түрлендірудің әртүрлі мүмкін жолдарын елестетіп қана қоймай, сонымен қатар осы сынақтардың нәтижелерін логикалық түрде түсіндіре алады. Жеткіншек кезеңінде «Ілім» ұғымының мазмұны да кеңейеді. Дәл осы жаста өмірлік перспектива мен кәсіби ниеттерді, идеалдар мен өзін-өзі тануды қалыптастыруға байланысты ілімнің жаңа мотивтері пайда болады. Көптеген адамдар үшін ілім жеке мағынаға ие болады және өзін-өзі тәрбиелей бастайды. Жеткіншек сенімдірек, дәлірек айтылатын ойларға, іс-әрекеттерге ие болады. Артықшылықтардың тізімі мен тәртібі қалыптасады, оқыту нәтижелі болады, сөйлеу дәлірек болады, білім, білік, дағдылар жүктемесі толықтырылады [1].
Танымдық үрдістің дамуы нәтижесінде жеткіншек оқушылардың танымдық белсенділігінің даму деңгейі өте төмен. Осы кезеңдегі балалар көптеген жағынан айтарлықтай ерекшеленеді:
— білім алуға деген көзқарасы (білім алу бірінші орында тұрмайды, жаңа қызығушылықтар, мүмкіндіктер, хобби пайда болады). Оқу енді онша қызықтырмауы мүмкін. Екінші жағынан, жаңа ресурстармен, мүмкіндіктермен оқу нәтижелі, қызықты бола алады, бұл осыған байланысты жауапкершілік пен прогреске сәйкес келуі мүмкін;
— жалпы дамуға қатысты (баланың, мұғалімдердің, ата-аналардың өздері сіңіретін деректердің жақсаруына байланысты гастрономиялық өлшемдерге дейін ұлғаюы мүмкін немесе өте шектеулі көкжиекке дейін, бұл тұйықталуға, сөйлеудің бұзылуына әкелуі мүмкін);
— білімді игеру әдісі бойынша жұмыс (мүмкін шашыраңқы, игерілетін материалдың үлкен көлемімен, мұғалімнің дұрыс жұмыс істемеуімен немесе білімнің мүлдем жоқтығымен, мүмкін тәуелсіз зерттеуді, білім алуды, оқу процесіне қызығушылықты дамыту);
— жұмыстағы қиындықтарды жеңе білу (жеткіншек дұрыс мақсаттар, міндеттер қоя алады, уақыт пен мүмкіндіктерді бөле алады, табандылыққа ие болады, келісе білу де соңғы фактор емес, бәлкім, қыңыр, шоғырланбаған, жаттаумен айналысып, білімнің қажет емес фронтын сіңіре алады) [2].
Танымдық процесті және оның ерекшеліктерін сауатты құру үшін осы мақсат үшін бірнеше негізгілерді бөліп көрсету қажет: ерікті және ішкі назар; байқау; теориялық ойлау; ауызша-логикалық есте сақтау; сөйлеу; қиял; қабылдау. Эмпатия қабілетін дамыту және басқа әлеуметтік құнды тәжірибелердің қарқынды өсуі. Сондай-ақ, жеткіншек кезеңінде бала өзін әлеуметтік, физикалық, эмоционалды түрде басқа, жаңа деңгейде диалог, қиындықтарды талдау, шоғырлану, зейін арқылы қорғануды үйренеді [3].
Жеткіншек кезеңінде баланың танымдық саласында үлкен өзгерістер болады. Даму ерекшеліктері когнитивті процестердің нақты адамдық, әлеуметтік анықталған түрлерін сезінеді (ерікті және ішкі назар, байқау, теориялық ойлау, интеллектуалды, ауызша-логикалық есте сақтау, сөйлеу, қиял, эмоциялар). Танымдық процестердің басқарылуы мен реттелуі жетілдірілуде. Мұның бәрі мұғалімнің көмегі мен талапшылдығына, жеткіншектің білімді игерудегі белсенділігіне байланысты [4].
Әдебиет:
- Салпынова Қ. Танымдық қызығуды дамыту // Қазақстан мектебі. -2007. — № 4. — 42–43 бб.
- Рослякова С. В. Развитие познавательной активности учащихся подросткового возраста в учебном процессе. — 2010. — С. 42.
- Ясюкова Л. А., Белавина О. В. Роль интеллектуальных способностей в становлении личности подростка // Вестник Российского гуманитарного научного фонда. — 2010. — № 3(60). — С. 150–164.
- Шаповаленко И. В. Психология развития и возрастная психология. — М.: Юрайт, 2013. — 567 с.
