Бұл мақала ЖСТД бар бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің лексикалық құрылымын дамыту мәселесіне арналған. Сөйлеудің сөздік қорын және лексикалық аспектілерін байыту бойынша дефектолог жұмысының міндеттері мен мазмұны сипатталған.
Кілтті сөздер : сөйлеу, бастауыш сынып оқушылары, лексика, сөздік қор, дефектолог, ЖСТД, сөйлеудің лексикалық құрамы, ойын.
Данная статья посвящена развитию лексического состава разговорной речи учащихся младших классов с ОНР. Описаны задачи и содержание работы логопеда по обогащению словарного запаса и лексических аспектов речи.
Ключевые слова : речь, учащиеся младших классов, словарный запас, словарный запас, логопед, лексический состав речи, игра.
Бастауыш мектептегі мұғалім-дефектолог жұмысының ең маңызды бағыты — оқушылардың сөздік қорын дамыту. Бұл негізінен бастауыш мектеп оқушыларының оқу бағдарламасын меңгеруіне әсер етеді.
Балалардың сөздік қорын қалыптастырып, байытуда сөз тіркестеріне негізделген лексикалық жаттығулар маңызды орын алады. Мысалы, сөйлеудің белгілі бір мүшесінен балаға арналған жаңа сөз сөйлеуге енгізілсе, онда оған басқа сөз таңдалып, ол сөз тіркесін құрайды (мысық — мейірімді мысық; жастық — жұмсақ жастық).
Сөздерді жасаудың көптеген жолдары бар. Бастауыс мектеп жасындағы балалардың сөзжасам дағдыларын дамытуда, баланың сөздік қорын байытуға және сөздерді дұрыс қолдануға ықпал ететін арнайы жаттығулар қолданылады [1].
Тілдің лексикалық және грамматикалық құралдарын оқыту баланың сөйлеммен жұмысы негізінде жүзеге асырылады. Әр сөйлемнің шекарасын белгілеу үшін жаттығулар қажет. Бұл жаттығу кезінде сөйлемнің шекарасын бас әріппен және тыныс белгілерімен ерекшелеу керек.
Сондай-ақ тілдің ең маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын, онсыз сөйлеуді меңгеру мүмкін емес сөздердің лексикалық құрамын анықтау үшін балалармен жұмыс жүргізу қажет. Тілдің бұл құрамдас бөлігі қарым-қатынас құралы және оқушылардың ойлауының факторы болып табылады.
Сөйлеудің лексикалық жағын қалыптастыру бойынша түзету педагогикалық жұмысының әдістемесін келесі авторлар әзірледі: Л. Ф. Спирова, Т. Б. Филичева, Г. В. Чиркина, Н. С. Жукова, А. В. Ястребова және т. б. Шағын топтармен жұмыс істеу мүмкіндігін қарастырған Спирова Л. Ф. әдісі (2–3 адам), ойын негізінде жүзеге асырылуы керек болатын жолын қарастырған. Л. Ф. Спированың әдістемесі сөйлеудің мотивациялық негізін дамытуға бағытталған. Педагог-дефектологтың жұмысында сөйлеудің лексикалық құрылымын дамыту әдістерінің көптеген авторлары фланелеграфты, көлеңке және қуыршақ театрын, сонымен қатар үрмелі ойыншықтарды пайдаланады [2].
Сөйлеу дамуының үшінші деңгейіне жататын 6–7 жас аралығындағы балалар сөйлеу тілі бұзылыстары ауыр балаларға арналған мектептің дайындық немесе 1-сыныбына барады. Бұл кезеңдегі жетекші міндеттердің бірі — сауат ашуға дайындық және сауаттылық элементтерін меңгеру.
Сөйлеу дамуының төртінші деңгейіндегі балалар басқа деңгейдегі балалардан өздерінің көпшілдігімен ерекшеленеді, олар басқаларға сұрақ қоюды және сұрақтарға жауап беруді біледі [1].
Ауыр сөйлеу бұзылыстары бар балаларға арналған мамандандырылған мектепте айтылу сабағы келесі бөлімдерден тұрады: «Дыбыстарды артикуляция және қабылдау» артикуляциялық аппаратты дамыту; «Буын құрылымдарын меңгеру»; «Сөйлеудің дыбыстық құрамын талдау және синтездеу». Сабаққа арналған материалды мұғалім тақырыпқа, мақсатына, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай таңдайды [1].
Сонымен, ЖСТД бар бастауыш мектеп жасындағы баланың сөйлеуінің лексикалық аспектісін қалыптастырудың ең маңызды шарты баланың сөздік қорын байытуға, сөздерді дұрыс қолдануға және сөзжасам дағдыларын дамытуға бағытталған дұрыс ұйымдастырылған оқу процесі болып табылады. Бұл ОПД бар бастауыш мектеп жасындағы балаларда сөйлеудің лексикалық аспектісін қалыптастыру бойынша мұғалімнің жемісті, дер кезінде және нәтижелі жұмысының арқасында мүмкін болады.
Әдебиет:
- Ефименкова Л. Н. Коррекция устной и письменной речи учащихся начальных классов. — М.: Просвещение, 2020. — 232 с.
- Коррекция общего недоразвития речи у школьников (формирование лексики и грамматического строя): учебное пособие / Под редакцией Н. В. Серебрякова. — М.: Просвещение, 2019. — 160 с.
