Берілген мақалада логопедиялық жұмыста тыныс алудың маңыздылығы қарастырылады.
Кілтті сөздер : артикулятор, дауыс аппараты, дыбыстық жол, резонаторлық қызмет.
В статье рассматривается значение дыхания в логопедической работе.
Ключевые слова : артикулятор, голосовой аппарат, речевой тракт, резонаторная функция .
Тыныс алу жүйесі де, сөйлеуді жасауға қатысатын жоғарғы тыныс жолдарының қозғалатын элементтері — артикуляторлар атқарушы органдар болып табылатын көптеген бұлшықеттермен қозғалады.
Өкпенің газ алмасу функцияларын бір мезгілде қамтамасыз ету және белгілі бір акустикалық әсерлерді жасау қажеттілігі сөйлеу тынысы суретінің өзіндік ерекшелігін анықтайды. Қалыпты тыныс алудың қалыпты циклдары сөйлеу кезінде тән түрленеді. Сөз тіркесінің айтылуының алдында тереңірек тыныс пайда болады. Сөз тіркесі дем шығарғанда айтылады. Сөйлеудің дем шығаруы негізінен ауыз арқылы жүреді, мұрын саңылаулары арқылы ауаның кішкене бөліктері ғана шығады (мұрын дыбыстары). Сөйлеу кезіндегі тыныс алу орталығының жұмысына орталық жүйке жүйесінің жоғары деңгейінде орналасқан синтезді жасайтын және сөйлеу бағдарламасының орындалуын ұйымдастыратын жүйке механизмдері әсер етеді. Сөйлеудің екі негізгі түрі бар: әсерлі (сөйлеуді түсіну) және экспрессивті (ауызша белсенді сөйлеу).
Адамда арнайы дауыс аппараты — көмей және дауыс байламдары болады. Сөйлеуге қатысатын мүшелер екі топқа бөлінеді:
1) тыныс алу мүшелері (бронхтары мен трахеялары бар өкпелер);
2) дыбыс шығаруға тікелей қатысатын мүшелер.
Соңғыларының ішінде белсенді (қозғалатын), дауыс жолының көлемі мен пішінін өзгертуге және ондағы дем шығаратын ауаға кедергі жасауға қабілетті және бұл қабілеттен айырылған пассивті (бекітілген) бар. Белсендіге көмей, жұтқыншақ, жұмсақ таңдай, тіл, ерін, пассивті — тістер, қатты таңдай, мұрын қуысы және мұрын қуыстары жатады. Барлық осы формацияларды сөйлеу аппаратының өзара байланысты үш бөлімі ретінде көрсетуге болады: генератор, резонатор және энергия [1].
Дыбыстық сөйлеу сигналдарының екі тәуелсіз айнымалы параметрі бар: дыбыс биіктігі және оның фонематикалық құрамы туралы ақпарат (буындағы дауысты дыбысқа тән). Бұл екі параметр екі түрлі механизммен қамтамасыз етіледі.
Біріншісі дыбыс деңгейін бақылайды және фонация деп аталады, ол көмейде локализацияланған, оның физикалық негізі байламдардың дірілі болып табылады.
Екіншісі — артикуляция, ол вокалдық трактат деп аталатын жерде жұмыс істейді. Артикуляция механизмінің физикалық негізі қуыс кеңістіктердің резонансы болып табылады. Екі механизмнің болуын растау сыбырлап сөйлеу болып табылады [2].
Сыбырлағанда дыбыстық реңк (дауыс) болмайды, фонация болмайды, сөйлеу тек артикуляция механизмімен қамтамасыз етіледі. Дыбыстың пайда болуында тыныс алу жолдарының және дауыс жолдарының шырышты қабаттарындағы тамырлық реакциялардың маңызы аз емес. Резонаторлық қызмет осы бөлімшелердің қанмен толтырылу жағдайына байланысты. Қанмен қамтамасыз етудің жоғарылауы дыбыс түсінің (тембрінің) өзгеруіне әкеледі.
Тыныс алу жолдарының шырышты қабаты бездерінің секрециясы және дауыстық жолдар да сөйлеуге әсер етеді. Оның күшеюі дауыс жолының резонаторлық қасиеттеріне де әсер етеді. Мұрын-жұтқыншақтағы көп секреция мұрын дыбыстарын айтуды қиындатады, оларға мұрындық реңк береді. Гиперсоливация ауыз қуысы, тістер, тіл және еріндер қатысатын барлық дыбыстардың пайда болуына әсер етеді. Бұл аймақ қазірдің өзінде сөйлеуді қалыптастырудың стоматологиялық аспектісі болып табылады, оған тіс дәрігері назар аудару керек [3].
Қорытындылай келсек, сөйлеуді қалыптастырудың маңызды атқарушы бөлімдерінің бірі — дыбыстық жол, мұнда сөйлеудің фонематикалық және сыбырлы компоненттері артикуляцияның арқасында қалыптасады.
Әдебиет:
- Керімбекова Ж. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу қабілетінің тежелуі // Ұлағат. — 2007. — № 5. — 24–28 бб.
- Өмірбекова Қ.Қ. Балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық жағын тексеру әдістері // Хабаршы. — 2006. — № 1. — 31–36 бб.
- Ермағанбет Ә. Психикалық дамуы тежелген балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы // Дефектология. — 2008. — № 4. — 3–4 бб.
