Берілген мақалада балабақшадағы музыкалық тәрбие құндылықтары қарастырылады.
Кілтті сөздер: балабақша, музыка, тәрбие.
В данной статье рассматриваются ценности музыкального воспитания в детском саду.
Ключевые слова: детский сад, музыка, воспитание.
«Туғанда дүние есігін ашады өлең» — деп Абай атамыз жырлағандай шыр етіп дүние есігін ашқан нәрестеге өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ музыка әсер етеді. Ең алғашқы анасының әлдиі, бесікке таянып айтқан ананың бесік жыры бөбектің жанын тынышталдырып тәтті ұйқыға кетуіне әсер етеді.
Ана әлдиін бойына сіңіріп өскен сәби тәй-тәй қадам басқаннан-ақ балабақша есігін ашады. Сол балаға музыкалық эстетикалық тәрбие бере отырып, жан-жақты жеке тұлғаны дамытудың алғашқы баспалдағы балабақшада жалғасады.
Музыкамен танысу сонымен қатар өз елінің ұлттық дәмін, дәстүрін және белгілі бір музыкалық композиция жасалған белгілі бір тарихи кезеңді сезінуге көмектеседі. Музыкалық тәрбие арқылы балаларға музыка әлеміне есік ашылады, біз жан сұлулығына алғашқы қадамдар жасауға көмектесеміз. «Балалық шақ музыкасыз мүмкін емес және ойынсыз, ертегісіз мүмкін емес» деп жаңашыл-педагог В. Сухомлинский айтқандай, нәрестенің дүниеге келуімен байланысты ырымдар «Шілдехана», «Бесікке салу», «Қырқынан шығару» т.б. бәрі де әнсіз, өлеңсіз, жырсыз өтпеген. Бала өмір бойы ән ырғағына бөленіп жүреді. Міне, осындай сыртқы ортаның әсерінен баланың бойында әдемілікке, әсемдікке деген сезім күйі қалыптасып, эмоциялық әсері нәрестені ерте бастан музыкаға баулуға, эстетикалық тәрбиенің белсенді көмекшісі етуге мүмкіндік туғызады. Музыкалық тәрбиенің негізгі міндеттері- балаларға қуаныш сыйлау, бала бойына музыкаға деген сүйіспеншілік егу, оның қабылдау қабілетін (есту, есте сақтау, ырғақ сезімін) дамыту мен оған белсенді үн қосуға ынталандыру, музыкамен қимылды, биді және ойынды байланыстыру.
Ән сабағы — ән тыңдау, ән айту, музыкалық-ырғақтық қозғалысты, балалар музыкалық аспабында ойнау, әуенді ойын бөлімдерінен тұрады. Түрлі де қызықты музыкалық аспаптар балалардың ән сабағына деген қызығушылықтарын арттырып, есте сақтау, зейінді болу қабілетін дамытып, балалардың ұяңдығы ашылып, ән сабағына деген қызығушылықтары арта түседі.
Н. А. Ветлугина атап өткендей, мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әсер ету көздерінің бірі-мектепке дейінгі білім берудегі музыкалық сабақтар. Баланың керемет музыкалық қабілеттерінің болмауы оның музыкамен айналысуына кедергі болмайды, керісінше, дәл осындай балаларға музыкалық сабақтар, әсіресе ән айту сабақтары өте қажет және нақты пайда әкеледі.
Балалардың музыкалық тәрбиесі тұлғаның дамуына тікелей әсер етеді. Қазіргі кезеңде мұғалімдер арасында балалардың сөйлеуін дамыту мәселелері туралы көптеген сұрақтар қойылып жүр. Осы мәселені шешуші факторлардың бірі — музыка. Музыка дұрыс сөйлеуді қалыптастыруда интонациялық сипатқа ие. Музыканы сүю үшін сөйлеу ортасын қажет ететін сөйлеуді меңгеру үдерісі сияқты, баланың әртүрлі кезеңдердегі және стильдердегі музыкалық шығармаларды қабылдау, олардың интонациясына үйрену және шығарманың мазмұнын түсіну тәжірибесі болуы керек. Сөйлеу, есту қабілетінің дамуына әндердің орындалуы, әртүрлі дыбыстарда ән айту, дөңгелек би ойындары ықпал етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуі ән айту кезінде тиімді қалыптасады, өйткені ол құрылымы мен басқа да бірқатар параметрлері бойынша музыка тіліне ұқсас: ритм, қарқын, фразалар, динамика, интонация, шарықтау шегі және т. б. жылдар өткен сайын дауыс мобильді, икемді болады, көлемі, тембрлік түсі артады. Дауысы бар баланың ән айтудағы сезімдерін білдіруге, болашақта шығармашылыққа өмірлік күш беретін эмоцияларды алуға мүмкіндігі бар.
Үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін белсендірудегі вокалдың рөлін атап көрсететін болсақ: тілдің ритмикалық құрылымын игеруге көмектеседі (буын бойынша ән айту); айқын дикцияны, артикуляцияны қалыптастырады; балалардың дауыс аппаратын жетілдіреді; әннің әуенін бұзбай, музыкалық фразада дем шығаруды есептеуге үйретеді; мәнерлі орындау мәдениетін қалыптастырады; логикалық және бейнелі ойлауды, есте сақтауды ынталандырады; ансамбльде бір-бірін естіп, бірге жұмыс істеу қабілетін дамытады.
Атап айтқанда, вокал сабақтары балалардың қиялын байытуда үлкен рөл атқарады, белсенді шығармашылықты ынталандырады, ағзадағы метаболикалық үдерістерді жақсартады, барлық бұлшықет жүйелерін тонуста ұстайды, сонымен қатар бұл сауықтыру әсерін береді және суықтың алдын алады. Сондай-ақ, музыкалық сабақтарда денсаулық сақтау технологиялары қолданылады, физикалық денсаулықты нығайту жұмыстары жүргізіледі, бұл музыкалық-ритмикалық қозғалыстар, саусақ гимнастикасы, би, музыкалық ойындар, онда балалар денелерін басқаруды, қимылдарды үйлестіруді үйренеді, жалпы ұсақ моториканың дамуы жүреді, эмоционалды сала дамиды. Айта кетейік, музыкалық тәрбие бұл өнердің теориялық негіздерін білуді емес, оның ішкі құрылымын түсінуді, эмоционалды компонентті, оның ішінде авторлық идеяны, оның белгілі бір эмоциялар мен идеяларды білдіруге деген ұмтылысын сезінуді қамтиды.
Музыкалық тәрбиенің түпкі мақсаты — ішкі музыкалық мәдениетті қалыптастыру-бұл баланың музыкалық материалды сезіну қабілетін қалыптастыру, естіген және қабылданған шығармаға жеке қарым-қатынас жасау, музыкалық шығарманы бағалай білу, музыкалық іс-әрекетке деген қажеттілікті сезіну. Мектепке дейінгі тәрбиеленушілерді музыкамен таныстыру процесін ұйымдастыру мектеп жасына дейінгі ерекшеліктерді ескере отырып құрылады.
Шартты түрде мектепке дейінгі жас үш кезеңге бөлінеді: кіші, орта және үлкен. Алайда, мектеп жасына дейінгі барлық балаларға ойын арқылы танысу объективі арқылы әлемді қабылдау тән. Осылайша, материалды және кез-келген ақпаратты барынша тиімді игеруге болады. Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңі ақыл-ой қабілетінің белсенділігімен сипатталады. Бір балаға оңай берілетін нәрсе екіншісіне қиын болуы мүмкін. Алайда, балалардың қабылдауы осы жаста өте жақсы дамыған, бұл балаға жаңа ақпаратты еркін түсінуге және есте сақтауға мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі балалық шақта балалар музыкалық композицияларды тыңдауды ғана емес, оларды талдауды да қамтитын әртүрлі әрекеттерді (ойын, музыкалық, көркем және т. б.) игереді. Мектепке дейінгі жастағы барлық іс — шаралар бір-бірімен байланысты, сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардағы музыкалық тәрбие музыкалық және шығармашылық қызметтің әртүрлі түрлерінің өзара байланысы нәтижесінде тиімді болады: мысалы, дидактикалық, ойын, тыңдау, орындаушылық, теориялық, музыкалық-коммуникативті, көркем-әртістігі.
Қорытындылай келе, мектеп жасына дейінгі балалардың музыкалық тәрбиесі өнердің барлық түрлеріне эстетикалық және құндылық қатынасты қалыптастыруға бағытталған, яғни жалпы көркемдік мәдениетті қалыптастырады, шығармашылықты, жеке тұлғаның шығармашылық қасиеттерін оңтайландырады. Сонымен, белгілі орыс педагогы және ғалымы Б. М. Теплов балалардың көркемдік қабілеттерін зерттей отырып, көптеген өнер түрлерін қабылдаудың негізі шығарманың мазмұнын қабылдау тәжірибесі екенін анықтады. Музыкалық шығарманы түсіну үшін біз оны эмоционалды түрде қабылдап, содан кейін оған ой жүгіртуіміз керек. Дәлірек айтсақ, музыкалық шығарманының мағынасын түсінбестен тек эмоциялар негізінде ғана бағалауға болады. Бірақ баланың музыканы тыңдау кезінде эстетикалық тәжірибеге қол жеткізуі өте маңызды, өйткені ол мазмұнында не бар екендігі туралы ойлануы керек, яғни музыкалық бейнені түсінуі керек. Классикалық музыканы данышпан композиторлар жасады: Моцарт, Бетховен, Чайковский, музыкадағы экспрессивтіліктің көптеген құралдарын жақсы меңгерген, үйлесімділіктің барлық заңдарына сәйкес жасалған белгілі бір бейнені, көңіл-күйді жасау үшін қажет.
Әдебиет:
1. Ветлугина Н. А. Методика музыкального воспитания в детском саду / Н. А. Ветлугина, И. Л. Дзержинская, Л. Н. Комиссарова и др. — М.: Просвещение, 1989. — 270 с.
2. Ожегов С. И. Толковый словарь русского языка. — М., 2015. — 1375 с.
3. Бочкарев Л. Л. Психология музыкальной деятельности / Л. Л. Бочкарев. — М.: Классика-XXI, 2016. — 352 с.
4. Бодауова Б. К. Болашақ музыка мұғалімдерінің кәсіби-шығармашылық белсенділігін арнайы пәндер материалында қалыптастыру. Семей, 2015.
