Зияткерлік қабілеттер туралы зерттеулерге шолу



Мақалада зияткерлік қабілеттерге қатысты психологиялық процестер туралы шетелдік ғалымдардың зерттеулері қарастырылады. Әр түрлі елдерде жүргізілген зерттеулер когнитивті процестердің нейрондық механизмдерін, соның ішінде префронтальды қыртыстың, гиппокамптың және мидағы тіл орталықтарының рөлін түсінуге айтарлықтай үлес қосты. Зияткерлік қабілеттердің артындағы процестерді түсіну когнитивті дамуға ықпал ету, когнитивті даму мен академиялық жетістіктердегі айырмашылықтарды жою және когнитивті тапшылығы немесе бұзылуы бар адамдарды қолдау үшін өте маңызды. Осы саладағы зерттеулерді жалғастыру мидың түсінігін және адамның танымы мен интеллектіне ықпал ететін күрделі механизмдерді тереңдету және когнитивті дамуға ықпал ететін және академиялық және кәсіби жетістіктерді қолдайтын тиімді араласуларды дамыту үшін қажет. Тұтастай алғанда, зияткерлік қабілеттердің психологиялық процесстерін зерттеу кең теориялық және практикалық салдары бар маңызды және пәнаралық зерттеу саласы болып табылады.

Кілт сөздер: зияткерлік қабілеттер, IQ, когнитивтік процестер, гендерлікті болжау, CPS, ACT, ADHD.

В статье рассматриваются исследования зарубежных ученых о психологических процессах, связанных с интеллектуальными способностями. Исследования, проведенные в разных странах, внесли значительный вклад в понимание нейронных механизмов когнитивных процессов, включая роль префронтальной коры, гиппокампа и языковых центров в мозге. Понимание процессов, лежащих в основе интеллектуальных способностей, имеет решающее значение для содействия когнитивному развитию, устранения различий в когнитивном развитии и академических достижениях и поддержки людей с когнитивным дефицитом или расстройством. Продолжение исследований в этой области необходимо для углубления понимания мозга и сложных механизмов, которые способствуют познанию и интеллекту человека, а также для разработки эффективных вмешательств, которые способствуют когнитивному развитию и поддерживают академические и профессиональные достижения. В целом изучение психологических процессов интеллектуальных способностей является важной и междисциплинарной областью исследований с широкими теоретическими и практическими последствиями.

Ключевые слова: интеллектуальные способности, IQ, когнитивные процессы, генное прогнозирование, CPS, ACT, СДВГ.

Зияткерлік қабілеттерді — адамның ойлауы және алған білімі мен дағдыларын қолдану қабілеттерімен байланыстырамыз. Осы орайда қабілеттерді дамытудың негізгі жолының бірі білім беру. Атап айтсақ, білім алу арқылы зияткерлік қабілеттерінің ең тиімді және өнімді түрде пайдалану үшін қажетті білім мен дағдыларды алуға мүмкіндік береді. Алайда, білім беруден басқа, зияткерлік қабілеттердің дамуына әсер ететін басқа да факторлар бар.

Зияткерлік қабілеттердің психологиялық процестерін зерттеу зейін, есте сақтау, мәселелерді шешу, шешім қабылдау және тіл сияқты адам интеллектінің дамуына ықпал ететін когнитивті процестер мен тетіктерді зерттеуді қамтиды. Зерттеудің бұл саласы осы процестердің негізі болатын нейрондық тетіктер мен ми құрылымдарын, сондай-ақ қоршаған орта факторлары мен генетикалық факторлардың когнитивті қабілеттерге әсерін түсінуге бағытталған.

Зияткерлік қабілеттер процестерін зерттеу бірнеше себептерге байланысты маңызды.

Біріншіден, бұл адамның танымы мен интеллектінің негізгі механизмдері туралы түсінік бере алады, бұл бізге интеллекттің табиғатын және оның өмір бойы қалай дамитынын жақсы түсінуге көмектеседі.

Екіншіден, бұл зерттеу білім беру және клиникалық мекемелерге практикалық әсер етуі мүмкін, мысалы, когнитивті тапшылығы бар адамдарда когнитивті өнімділікті жақсарту үшін тиімді когнитивті оқыту бағдарламалары мен араласуларды әзірлеу.

Ақырында, бұл зерттеу бізге когнитивті қабілеттердегі жеке айырмашылықтарды және олардың білім беру және әлеуметтік нәтижелерге маңызды әсер етуі мүмкін әлеуметтік-экономикалық мәртебе, мәдениет және тіл сияқты басқа факторлармен байланысын түсінуге көмектеседі. Тұтастай алғанда, интеллектуалды қабілеттердің артындағы процестерді зерттеу кең теориялық және практикалық салдары бар маңызды және пәнаралық зерттеу саласы болып табылады.

Зияткерлік қабілеттердің құрылымы адамның дамуының әртүрлі кезеңдеріне сәйкес өзгереді (Casey, 2008; Paus, 2005; Steinberg, 2005; Thompson, 2019) [3].

Осы бағыттағы қалыптасқан зерттеулер префронтальды қыртыстың, гиппокамптың және мидағы тіл орталықтарының рөлін түсінуге айтарлықтай үлес қосты:

1. Префронтальды қыртыс: Қытай мен Америка Құрама Штаттарының зерттеушілері жүргізген зерттеу префронтальды қыртыстың жоспарлау, шешім қабылдау және жұмыс жады сияқты атқарушы функцияларда шешуші рөл атқаратынын көрсетті (Li et al., 2020). Зерттеуге қатысушылар жұмыс жады тапсырмасын орындаған кезде ми белсенділігін өлшеу үшін функционалды магнитті-резонанстық томография (фМРТ) қолданылды.
2. Гиппокамп: Германия мен Нидерланды зерттеушілері жүргізген зерттеу гиппокамптың белгілі бір оқиғалар немесе тәжірибелер туралы естеліктер болып табылатын эпизодтық естеліктерді қалыптастыруға қатысатынын көрсетті (Addis et al., 2004). Зерттеуге қатысушылар болашақ оқиғаларды елестеткен немесе өткен оқиғаларды еске түсірген кезде ми белсенділігін өлшеу үшін fMRI қолданылды.
3. Тіл орталықтары: Франция мен Канада зерттеушілерінің зерттеуі сол жақ төменгі фронтальды гирус, сөйлеуді өңдеуге байланысты ми аймағы сөйлемдерді түсінуге де, оларды өндіруге де қатысатынын көрсетті (Hogarth және басқалар., 2004). Зерттеуге қатысушылар сөйлемдерді оқып, ауызша жауаптар жасаған кезде мидың белсенділігін өлшеу үшін fMRI қолданылды.
4. Префронтальды қыртыс және гиппокамп: Жапония мен Америка Құрама Штаттарының зерттеушілері жүргізген зерттеу префронтальды қыртыс пен гиппокамп есте сақтау қабілетін қалпына келтіру және шешім қабылдау үшін бірге жұмыс істейтінін көрсетті (Takahashi, 2008). Зерттеу мидың белсенділігін өлшеу үшін МРТ қолданды, ал қатысушылар өткен тәжірибені қалпына келтіруді және алынған ақпарат негізінде шешім қабылдауды талап ететін тапсырманы орындады.

Laura Rosok, Corrine Cannavale бастаған канадалық ғалымдардың зерттеулерінде терінің каротиноидтары (адам ағзасында көкөністерде көп кездесетін пигменттер) мектеп жасындағы балалардың зияткерлік қабілеттеріне және оқу жетістеріне әсер етеді деп тұжырымдайды. Олар 7–12 жас арасындағы мектеп оқушыларына зерттеу жүргізді. Нәтижесінде сандық ойлаумен, сұйық пайымдау түрімен және кең математикалық дағдылар тері каротиноидтарымен оң байланысты болды [1].

G. T. Frischkorn, O.Wilhelm, K. Oberauer зияткерлік айырмашылықтарды когнитивтік процестермен байланыстырады [2].

D. Smith, Z. Fang, K.Thompson, S.Fogel адамдағы ұйқы мен зияткерлік қабілеттердің арасындағы байланысты көрсетеді [3].

C. Cornoldi, D. Giofrè, E. Toffalini зерттеулерінде зейін тапшылығы мен гиперактивтіліктің бұзылуы (АДГБ) диагнозы бар дарынды балалардың зияткерлік ерекшеліктері туралы жаңа және анық ақпаратты ұсынады [4].

T. Feraco, G.Cona жас және жынысты саралау арқылы зияткерлік дифференциациясындағы ықтимал айырмашылықтарын тексеру үшін бифакторлық модельдеу тәсілінің маңыздылығын көрсетеді [5].

Қытайлық Shiyu Zuo зерттеуінде қазіргі зияткерлік қабілеттерді анықтайтын тестілеулері нәтижеге негізделген парадигмаға және оларды толығымен болдырмауға болмайтын кемшіліктері бар екен көрсетеді. Зерттеуінде екі түрлі модельді гендерлікті болжауды, миды сканерлеу әдістерін және шамадан тыс қозғыштық сынақтарын талқылайды. Қысқа мерзімде, алдыңғы зерттеулерде табылған ерлер мен әйелдердің ми құрылымындағы айырмашылықтарға сүйене отырып, ерлер мен әйелдер әртүрлі нейрондық субстраттармен бірдей когнитивті қабілеттерге қол жеткізе алады деп тұжырымдайды [6].

T. R. Coyle, S.Greiff зерттеулерде (a) тестілеу бағдарламаларындағы (мысалы, SAT және ACT) икемділік және CPS бойынша есеп беру нормалары қарастырылуы керек; (b) топтар арасындағы әр түрлі әсерді азайту үшін икемділік және CPS пайдалану; (c) уақыт бойынша икемділік және CPS бақылау үшін компьютерлендірілген тестілеуді пайдалану; және (d) жеке қасиеттерді, кәсіптік қызығушылықтарды және нақты қабілеттерді қамтитын қасиет кешендері үшін икемділік және CPS біріктіру [7].

A.Bunger, S.Grieder, F.Schweizer, A.Grob 4–20 қазіргі және кеңінен қолданылатын жеті IQ тесті жас аралығындағы адамдар үшін салыстырмалы нәтижелер берген-бермейтінін зерттеу жүргізді. Нәтижесінде қазіргі IQ тесттері психометриялық сынақ сапасын анықтау үшін жеке деңгейдегі талдауларды қоспағанда, топтық деңгейдегі талдаулардан алынған нәтижелерге тым көп сүйенуі мүмкін екенін көрсететінін тұжырымдайды [8].

G. Meisenberg, R. Lynn дүние жүзіндегі IQ соңғы тенденцияларын бағалау бойынша соңғы зеттеулер негізінде экономикалық жағынан аз дамыған елдер мен дамыған елдер арасында IQ алшақтықтары әлі де үлкен дегенмен жасөспірімдерде байқалып отырған үрдістер алдағы онжылдықтарда елдер мен әлем аймақтарының еңбекке қабілетті халықтары арасындағы когнитивті алшақтықтарды азайтады деп болжайды [9].

Нейробейнелеу арқылы адам IQ болжауға арналған қазіргі әдебиеттер жетілдіріліп жатыр деп қорындылайды. (B. H. Vieira, G. S. P Pamplona, K. Fachinello, A. K. Silva, M. P. Foss, C. E. G. Salmon, 2022) [10].

Sciencedirect.com рецензияланған журнал мақалалары мен кітап тарауларын іздеу жүйесіндегі оқушылардың зияткерлік қабілеттерін дамытудың (development of intellectual abilities of students) зерттелуінің салыстырмалы динамикалық мониторингіне сәйкес 2012 жылдан 2022 жылға дейінгі қалыпты өсімін байқауға болады.

Сур. 1. Оқушылардың зияткерлік қабілеттерін дамытудың (development of intellectual abilities of students) зерттелуі

Зияткерлік қабілеттер және оқушылардың зиякерлік қабілеттері сұраныстарының өзектілігі бойынша әлем бойынша соңғы 5 жылдағы Google Trends салыстырмалы динамикалық мониторингіне сәйкес 2018 жылмен салыстырғанда 2022 жылдың көрсеткішінде өсімді байқауға болады. Сонымен қатар оқушылардың зиякерлік қабілеттері сұранысына қарағанда зияткерлік қабілеттердің өзектілігі басым және бұл тақырыпқа қызығушылық білдірген алғашқы үштік Филиппин, Канада, Үндістан елдері.

Сур. 2. Зияткерлік қабілеттер және оқушылардың зиякерлік қабілеттері сұраныстары бойынша Google Trends соңғы 5 жылдағы салыстырмалы динамикалық көрсеткіші

Біздің ойымызша, зияткерлік қабілеттер жаңа зерттеулерге дейін теориялық негіздерінде тұқым қуалаушылық пен икемділіктің жасырын ген-ортаның өзара әрекеттесуінде бірге өмір сүреді. Дәл осы уақытта дүние жүзіндегі IQ соңғы тенденцияларына сәйкес экономикалық жағынан аз дамыған елдер мен дамыған елдер арасында жасөспірімдердің IQ алшақтықтары азайуда. Сонымен қатар, IQ өлшемдерін анықтайдын модельдерде жетілдірілуде.

Қорытындылай келе, интеллектуалды қабілеттердің артындағы процестерді зерттеу адамның танымы мен интеллектінің негізгі механизмдері туралы маңызды түсінік берді. Әртүрлі елдер мен мәдениеттерде жүргізілген зерттеулер префронтальды қыртыстың, гиппокамптың және мидағы тіл орталықтарының рөлін, сондай-ақ когнитивтік қабілеттер мен мәдениет, тіл және әлеуметтік-экономикалық мәртебе сияқты басқа факторлар арасындағы күрделі өзара әрекеттесуді түсінуімізге айтарлықтай үлес қосты.

Интеллектуалды қабілеттердің артындағы процестерді түсіну когнитивті дамуға ықпал ету, когнитивті даму мен академиялық жетістіктердегі айырмашылықтарды жою және когнитивті тапшылығы немесе бұзылуы бар адамдарды қолдау үшін өте маңызды. Осы саладағы зерттеулерді жалғастыру мидың түсінігін және адамның танымы мен интеллектіне ықпал ететін күрделі механизмдерді тереңдету және когнитивті дамуға ықпал ететін және академиялық және кәсіби жетістіктерді қолдайтын тиімді араласуларды дамыту үшін қажет.

Әдебиет:

1. L. Rosok, C. Cannavale, S. Keye, C. Edwards, N. Khan. Skin Carotenoids and Relations to Intellectual Abilities and Academic Achievement Among School-Aged Children. Current Developments in Nutrition, 2022; 6 , 6009113. https://doi.org/10.1093/cdn/nzac049.012,
2. G. T. Frischkorn, O. Wilhelm, K. Oberauer. Process-oriented intelligence research: A review from the cognitive perspective. Intelligence, 2022; 94, 101681. https://doi.org/10.1016/j.intell.2022.101681
3. Smith, D., Fang, Z., Thompson, K.,Fogel, S. (2020). Sleep and individual differences in intellectual abilities. Current Opinion in Behavioral Sciences, 33, 126–131. https://doi.org/10.1016/j.cobeha.2020.02.011
4. C. Cornoldi, D. Giofrе, E. Toffalini. Cognitive characteristics of intellectually gifted children with a diagnosis of ADHD. Intelligence, 2023; 97, 101736. https://doi.org/10.1016/j.intell.2023.101736
5. T. Feraco, G. Cona. Differentiation of general and specific abilities in intelligence. A bifactor study of age and gender differentiation in 8- to 19-year-olds. Intelligence, 2022; 94, 101669. https://doi.org/10.1016/j.intell.2022.101669
6. Zuo, S. Overview of Human Intelligence Measurements and Future Development Prediction. Advances in Social Science, Education and Humanities Research, 2022. https://doi.org/10.2991/assehr.k.220105.126
7. T. R. Coyle, S. Greiff. The future of intelligence: The role of specific abilities. Intelligence, 2021; 88, 101549. https://doi.org/10.1016/j.intell.2021.101549
8. A. Bunger, S. Grieder, F. Schweizer, A. Grob. The comparability of intelligence test results: Group- and individual-level comparisons of seven intelligence tests. Journal of School Psychology, 2021; 88, 101–117. https://doi.org/10.1016/j.jsp.2021.09.002
9. G. Meisenberg, R. Lynn. Ongoing trends of human intelligence. Intelligence, 2023; 96, 101708. https://doi.org/10.1016/j.intell.2022.101708
10. B. H. Vieira, G. S. P. Pamplona, K. Fachinello, A. K. Silva, M. P. Foss, C. E. G. Salmon. On the prediction of human intelligence from neuroimaging: A systematic review of methods and reporting. Intelligence, 2022; 93, 101654. https://doi.org/10.1016/j.intell.2022.101654
11. E. L. Paley. Human genome or human microbiome genes: Which one is more important for human health and intellectual abilities? Microbiome Metabolome Brain Vagus Nerve Circuit in Disease and Recovery, 2023; 207–239. https://doi.org/10.1016/b978–0–443–19122–0.00004–2