Қазақстан республикасының ауылдарын дамытудағы мемлекеттік аудиттің рөлі (Қызылорда облысының мысалында): аксиома немесе парадокс



Мақалада Қызылорда облысының мысалында Қазақстан Республикасының ауылдарын дамытудағы мемлекеттік аудиттің рөлі қарастырылады. Мақаланың тақырыбы өзекті, өйткені ел халқының жартысы ауылдық жерлерде тұрады. Мақалада ауылды дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар талданады. Автор ауылдық аумақтарда және тұратын тұрғындарда, оның ішінде Қызылорда өңірінде бар проблемаларды белгіледі. Ауылды дамыту үшін мемлекет бөлетін бюджет қаражатының тиімді жұмсалуын бақылау институты ретінде мемлекеттік аудиттің рөлі айқындалды. Автор "Қызылорда облысының Ауыл шаруашылығы басқармасы» мемлекеттік мекемесінде 2017–2021 жылдарға арналған ҚР Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде 2020 жылы жүргізілген мемлекеттік аудиттің нәтижелеріне талдау жасады. Автор Қызылорда облысының мемлекеттік аудит нәтижелерін зерделеп, ауылдың дамуындағы аудит үлкен маңызға ие, оның шешімдері ауыл мен ауыл тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық дамуына бағытталған деген пікірге келеді. Мақала соңында автор өңір басшылығына ауылды одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамыту жөнінде ұсыныстар береді.

Түйінді сөздер: мемлекеттік аудит, ауыл, ауыл шаруашылығы, ауылдық елді мекендер, экономика.

В статье рассматривается роль государственного аудита в развитии сел Республики Казахстан на примере Кызылординской области. Тема статьи является актуальной, так как на сельских территориях проживает половина населения страны. В статье анализируются государственные программы, направленные на развитие села. Автором обозначены проблемы, имеющиеся в сельских территориях и проживающего населения, в том числе и в Кызылординском регионе. Определена роль государственного аудита, как института контроля за эффективным расходованием бюджетных средств, выделяемых государством для развития села. Автором проанализированы результаты государственного аудита, проведенного в 2020 году, в рамках реализации Государственной программы развития АПК РК на 2017–2021 годы, в ГУ «Управление сельского хозяйства Кызылординской области». Изучив результаты государственного аудита Кызылординской области, автор приходит к мнению, что аудит в развитии села играет огромное значение, его решения направлены на социально-экономическое развитие села и сельского населения. В завершении статьи автором даются рекомендации руководству региона по дальнейшему социально-экономическому развитию села.

Ключевые слова: государственный аудит, село, сельское хозяйство, сельские населённые пункты , экономика.

The article examines the role of State Audit in the development of villages of the Republic of Kazakhstan on the example of the Kyzylorda region. The topic of the article is relevant, since half of the country's population lives in rural areas. The article analyzes state programs aimed at rural development. The author identifies the problems existing in rural areas and the living population, including in the Kyzylorda region. The role of the State Audit as an institution of control over the effective spending of budget funds allocated by the state for rural development is defined. The author analyzes the results of the State Audit conducted in 2020, as part of the implementation of the State Program for the Development of the Agro-industrial Complex of the Republic of Kazakhstan for 2017–2021, in the State Institution «Department of Agriculture of the Kyzylorda region». Having studied the results of the State Audit of the Kyzylorda region, the author comes to the conclusion that the audit plays a huge role in the development of the village, its decisions are aimed at the socio-economic development of the village and the rural population. At the end of the article, the author gives recommendations to the leadership of the region on further socio-economic development of villages.

Keywords: state audit, village, agriculture, rural localities, economy.

Қазақстан Республикасының экономикасын дамытудың басым бағыттарының бірі ауылды дамыту болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан ауыл халқының және еңбек ресурстарының елеулі үлес салмағы бар, мұндай үрдісті ұзақ уақыт бойы сақтайтын аумақ ретінде қарастырылады және олардың тыныс-тіршілігі үшін қалыпты жағдай жасау орасан зор маңызға ие.

Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ауыл мен агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мәселелері жөніндегі кеңесте ауыл халқының 85 %-ы тұратын перспективалы тірек ауылдарды дамыту қажеттігі туралы атап өтті. Елді мекендер инфрақұрылыммен: жолдармен, қолжетімді байланыспен және Интернетпен, қазіргі заманғы білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт объектілерімен қамтамасыз етілуі тиіс. [1]

Бүгінгі таңда ауылдық аумақтарды дамыту халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыру процесін жандандырумен, ауыл тұрғындарының өмір сүру сапасының қазіргі заманғы стандарттарына сай келетін ауылдарда тұруын қамтамасыз ететін ауылдық елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымын (бұдан әрі — АЕМ) жаңғыртумен сипатталады. Республикада 6,6 мыңнан астам АЕМ бар, онда 8 млн-ға жуық адам тұрады. Әлеуметтік-экономикалық дамуды айқындау критерийіне сәйкес 1314 АЕМ жоғары даму әлеуетіне, 4795 — орташа және 460 — төмен даму әлеуетіне сәйкес келеді. Қарастырылып отырған кезеңде даму әлеуеті жоғары АЕМ саны өсті (14-тен 20 % — ға дейін), ал орташа (74-тен 73 % — ға дейін) және төмен (12-ден 7 % — ға дейін) төмендеді. [2]

2009 жылдан 2022 жылға дейін ауылдың қала халқына арақатынасы пайыздық арақатынаста 45 %-дан 38 %-ға дейін төмендеді. Қатынас статистикасы төмендегі кестеде келтірілген.

Кесте

Қалалық арақатынас статистикасы 2009 жылдан 2022 жылға дейін ауыл халқы

Халық	2009	2013	2017	2022
Қалалық	8 662 919 (55 %)	9 277 871 (55 %)	10 331 492 (58 %)	12 188 601 (62 %)
Ауылдық	7 319 451 (45 %)	7 632 375 (45 %)	7 586 722 (42 %)	7 552 682 (38 %)

Соңғы жылдары жұмыс күшін тиімді жұмыспен қамту және өмір сүру деңгейін арттыру мақсатында бірқатар мемлекеттік бағдарламалар әзірленді, оның ішінде «Қазақстан-2050» Стратегиясы шеңберінде өзін-өзі жұмыспен қамтыған, жұмыссыз және аз қамтылған халықты тарта отырып, нәтижелі жұмыспен қамтуға жәрдемдесу жолымен жаңа жұмыс орындарын құруға, халықтың табысын арттыруға бағытталған «Жұмыспен қамту 2020» Жол картасы» [3] қабылданды. Бағдарламалардың әрекет ету нәтижесінде табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен ауыл халқының үлесі 2000 жылғы 34,2 %-дан 2017 жылы 4,5 %-ға дейін, ал табысы азық-түлік себетінен төмен халық — 3,2 %-дан 0,3 %-ға дейін төмендеді.

Сонымен қатар, «Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017–2021 жылдарға арналған «Еңбек» бағдарламасы» [4] шағын және орта кәсіпкерлікте ауыл халқының жұмыспен қамтылуын арттыруға бағытталды.

Осы бағдарламалық құжаттарды «Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015–2019 жылдарға арналған бағдарламасы» [5] және «Бизнесті қолдау және дамыту бағдарламасы» Бизнестің жол картасы 2020» [6] серпінді жобаларымен үйлестіру ауылдық елді мекендерде кәсіпкерлердің бизнес бастамаларын кеңейтуге ықпал етті, жұмыс орындарының өсуіне және ауылдық жерлерде еңбекке деген сұранысты ынталандырды.

Ауылды дамыту проблемаларын шешу мемлекеттің агроөнеркәсіптік кешен (бұдан әрі — АӨК) саласындағы саясатының тиімділігіне байланысты. Сондықтан ауылдың болашағы, әлеуметтік саясат стратегиясы және ауылдағы инфрақұрылымды дамыту мәселелеріне ерекше назар аударылады. Ауылдың әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымын жаңғыртуға бағытталған, халықтың АЕМ-де тұруын қамтамасыз ететін, өмір сүру сапасының заманауи стандарттарына сай келетін «Ауыл-ел бесігі» арнайы жобасын іске асыруға үлкен үміт артылады [7]. Жобаның нысаналы индикаторлары: 2021 жылға қарай — ауыл халқының өмір сүру жағдайларын 2018 жылғы 57 %-ға қарағанда 64 %-ға дейін жақсарту; 2030 жылға қарай ауыл халқының кемінде 80 % ауылда тұру сапасының қазіргі заманғы стандарттарымен қамтамасыз ету, тауарлар мен қызметтер өнімі көлемінің 2017 жылмен салыстырғанда кемінде 2,5 есе өсуі.

Ауыл тұрғындарының әлеуметтік жағдайларын жақсарту үшін өңірлерді дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы әзірленді.

2021 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2021–2025 жылдарға арналған ұлттық жобасы қабылданды [8]. Жобаның мақсаты еңбек өнімділігін екі жарым есе арттыру, агроөнеркәсіптік кешен өнімінің экспортын 2 есе ұлғайту және отандық өндірістің әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларымен қамтамасыз ету арқылы бәсекеге қабілетті АӨК құру болып табылады.

Жобаны іске асыру нәтижелері бойынша:

ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін бір адамға еңбек өнімділігін 6,2 млн теңгеге дейін ұлғайту;

АӨК өнімінің экспортын 6,6 млрд. теңгеге дейін ұлғайту, өңделген өнімнің үлесін 70 %-ға ке дейін жеткізу;

ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің жалақысын 2019 жылы 115,4 мың теңгеден 2025 жылы 230,8 мың теңгеге дейін арттыру;

1 млн ауыл тұрғынының табысын ұлғайту;

1 млн ауыл тұрғынының табысын ұлғайта отырып экожүйеге 350 мың фермерлік және үй шаруашылығын тарту;

ауыл шаруашылығында 500 мыңға дейін адамды жұмыспен қамтамасыз ету, оның ішінде:

— 100 мың тұрақты жұмыс орны,

— 400 мың маусымдық жұмыс орны.

Мемлекеттің үлкен жұмыс жүргізіп жатқанын және Қазақстанның ауылдық өңірлерін дамыту үшін қомақты қаражат бөлуіне қарамастан, бірақ бүгінгі күнге дейін шешілмеген проблемалар бар.

«Ауыл отбасының әлеуметтік портреті» социологиялық зерттеуінің сарапшылары [9] қазақстандық ауыл отбасыларын толғандыратын үш негізгі проблеманы анықтайды: 50 % — материалдық (төмен жалақы, ақша тапшылығы), 32 % — тұрғын үй-тұрмыстық жағдайлар, 15 % — жұмысқа орналасу проблемалары.

Ендігі кезекте Қызылорда облысының ауылдық елді мекендерінің екшеліктерін қарастырайық.

Қызылорда облысы экономикасы, өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы дамып келе жатқан өңірлердің бірі болып табылады. Аймақта ондаған өнеркәсіптік кәсіпорындар және инвестициялар үшін кең алаң бар.

Қызылорда облысы халқының үштен екісі ауылдық жерлерде тұрады. Қызылорда облысында ауыл шаруашылығы өндірісінің шарттары төтенше, жергілікті тұрғындардың айтуынша, онда екі жыл бойы яғни, 2020–2021 жылдары жаңбыр жауған жоқ, ал жылу кейде 50 градусқа дейін жетеді.

Бұған қоса өңір жыл сайын судың қысқару мәселесімен бетпе-бет келеді, сондықтан егіс алқаптарын әртараптандырусыз және ылғал үнемдейтін технологияларға көшпей, өңірде ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту мүмкін емес. Атап айтқанда, Қазалы ауданында жұмыс істейтін «РЗА» АҚ-ы сүрлемге жүгері өсіру үшін бүрку технологиясын белсенді енгізуде. [10]

2021 жылдың қорытындысы бойынша Қызылорда облысының өнеркәсіп кәсіпорындары 809 миллиард теңгеден астам өнім өндірді. Өңдеу өнеркәсібіндегі өнім көлемі 2020 жылмен салыстырғанда 7,6 %, ал негізгі капиталға инвестициялар 84,5 %-ға артты. Инвестициялардың негізгі көзі шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаты және шетелдік инвестициялар болды. Осыдан өңір инвесторлар үшін тартымды болып қала береді деген қорытынды жасауға болады. Облыстық тұрғын үй құрылысы бағдарламасы жақсы жүзеге асырылуда. 2022 жылы 133 мың шаршы метрден астам тұрғын үй пайдалануға берілді.

Өңірде шағын бизнес субъектілері санының және осы салада жұмыс істейтін қызметкерлер санының өсуіне қол жеткізілді. 2021 жылы шағын және орта бизнесті қолдауға облыстық бюджеттен 1 млрд. теңге бөлінді және «Даму» ФРМҚ» АҚ қаражатын ескере отырып, жеңілдетілген кредиттік ресурстардың жалпы сомасы 2 млрд. теңгені құрады. 2008 жылдан бастап мемлекет өңірдің ауыл шаруашылығы өндірушілеріне көмекті едәуір ұлғайтты, субсидиялар сомасы 1,5 млрд. теңгені құрады. Су тапшылығы ауыл тұрғындарын егінді 12 мың гектарға қысқартуға мәжбүр етті, соған қарамастан 146,5 мың гектар егілді, оның 61,7 мыңы аймақтың негізгі ауылшаруашылық дақылы — күріш болды. Күріштің әр гектарынан орта есеппен 41,2 центнер жиналды, ал жалпы өнім 254,1 мың тоннаны құрады. Осылайша, Қызылорда облысы отандық күріш өндірісінде басты рөл атқарады (үлесі 80 %-дан астам). [11]

Ауылдың дамуы үшін мемлекет бөлетін бюджет қаражатын тиімді жұмсауда мемлекеттік аудитке үлкен рөл беріледі.

2015 жылғы 12 қарашадағы № 392-V «Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы» ҚР Заңының қолданысқа енгізілуіне байланысты қаржы-құқықтық ғылымда «Мемлекеттік аудит» деген жаңа ұғым пайда болды. Заңның 1-бабының 6) тармақшасына сәйкес тәуекелдерді басқару жүйесіне негізделген. Онда мемлекеттік аудит бюджет қаражатын, мемлекет активтерін, мемлекеттік аудит объектілерін, байланысты гранттарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыздарды, сондай-ақ мемлекеттің кепілгерлігімен тартылатын қарыздарды, оның ішінде бюджеттің атқарылуына байланысты басқа да қызметті басқару мен пайдаланудың тиімділігін талдау, бағалау және тексеру түсініледі. [12]

Ауыл шаруашылығының саласына мемлекеттік аудит жүргізу барысында бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігіне, үнемділігіне, өнімділігіне және тиімділігіне бағалау жүргізеді.

Мысалы, 2020 жылы ҚР АӨК дамытудың 2017–2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде «Қызылорда облысының Ауыл шаруашылығы басқармасы» мемлекеттік мекемесіне мемлекеттік аудит жүргізілді. [13]

Тиімділік аудиті республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетімен (қазіргі таңда ҚР Жоғарғы аудиторлық палатасы) жүргізілді. Аудитпен қамтылған кезең 2019–2020 жылдар.

Аудиторлық іс-шара шеңберінде аудитпен қамтылған қаражат көлемі 26,3 млрд. теңгені, оның ішінде республикалық бюджет қаражатының көлемі 13,3 млрд. теңгені құрады.

Оның ішінде 2019 жылғы 1 шілдеден 31 желтоқсанға дейінгі кезеңде бөлінген қаражат 10,4 млрд теңгені, қаражат — 2020 жылғы 1 қаңтардан 31 шілдеге дейін 15,9 млрд. теңгені, оның ішінде дағдарысқа қарсы қаражат 5,9 млрд. теңгені құрады.

Мемлекеттік аудит барысында жалпы сомасы 20,0 млн. теңгеге қаржылық бұзушылықтар және рәсімдік сипаттағы 7 бұзушылық анықталды.

Анықталған қаржылық бұзушылықтар бойынша қаражат бюджетке толығымен өтелуге жатады. Аудит қорытындысымен бюджетке 12,9 млн теңге өтелді.

Мемлекеттік аудиттің қорытындылары қаралып, аудиторлық қорытындыны бекіту туралы қаулы қабылданған тексеру комиссиясының отырысы аудит объектісі өкілдерінің және Қызылорда облыстық мәслихаты депутаттарының қатысуымен өткізілді. Комиссия отырысының қорытындысы бойынша қабылданған хаттамалық шешімге сәйкес тапсырмалар беріліп, тиісті ұсыныстар енгізілді.

Тексеру комиссиясының қызметкерлеріне Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді субсидиялау кезінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында субсидия алуға арналған өтінімдерде көрсетілген мәліметтердің дұрыстығы бөлігінде субсидия алушылардың жауапкершілігін күшейту жөнінде қолданыстағы заңнамаға толықтыру енгізу жөнінде ұсыныс дайындау тапсырылды.

Аудит объектісі ауыл шаруашылығы өнімін өндірумен қатар басымдықпен белгіленіп, тамақ өнімдерін және басқа да дайын өнімді қайта өңдеу және өндіру жөніндегі жобаларды дамытуға жәрдемдесуі, оның ішінде «Байқоңыр»ӘКК» АҚ әлеуетін пайдалануы қажет. Сондай-ақ Агроөнеркәсіптік кешендегі инновациялық жобаларды (стартап-жобаларды) қаржыландыру тетігін пысықтау және өңірдің өсімдік шаруашылығы саласын әртараптандыру және ауыл шаруашылығының перспективалы саласы ретінде ара шаруашылығын дамыту жөнінде жүйелі жұмыс жүргізу тапсырылды. Өңірде ауыл шаруашылығы жануарлары санының ұлғаюы ретінде жыл сайынғы өсу байқалатындықтан, өндіріс орындарында жануарлардың жүнін бастапқы өңдеуді (жууды) құру туралы мәселені қарастыру ұсынылды.

Бұзушылықтардың алдын алу және болдырмау мақсатында бұдан әрі анықталған қаржылық бұзушылықтар мен заңнама талаптарын сақтамау фактілеріне талдау жүргізу және оларды жұмыста жіберген басқарма лауазымды адамдарының жауапкершілігін қарау, растайтын құжаттармен жасалған жұмыс туралы ақпаратты «Қызылорда облысы бойынша тексеру комиссиясы» мемлекеттік мекемесіне нұсқамасында көрсетілген мерзімдерде ұсыну тапсырылды.

Қызылорда облысының мемлекеттік аудит нәтижелерін зерделей отырып, оның ауылдың дамуында үлкен маңызы бар екенін, оның шешімдері ауыл мен ауыл тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық дамуына бағытталғанын атап өткен жөн.

Зерттеу нәтижелері бойынша Қызылорда облысының әкімдігіне: ауылдың тұрғын үй, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту қарқынын ұлғайту; инновациялар мен жаңа технологияларға негізделген жұмыс орындарын құру; өз бетінше жұмыспен қамтылғандардың, олардың ішінде жұмыссыздар есебінен халықты жұмыспен қамту деңгейін төмендету; қалаларға қоныс аударатын халық санын қысқарту; ауылдың тұрғын үй, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымының даму мәселесіне назар аудару қажет.

Жалпы Үкімет:

— қайта өңделген өнім үлесін ұлғайта отырып, агроөнеркәсіптік кешен өнімдерінің экспортын ұлғайту туралы;

— ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің жалақысын көтеру және ауыл тұрғындарының табысын ұлғайта отырып, экожүйеге көбірек фермерлік және үй шаруашылықтарын тарту туралы;

— жастарды ауыл шаруашылығына тарту және қызығушылық бойынша өңірлік бағдарламаларды әзірлеу мәселелерді қарауы қажет.

Қорытындылай келе, ұсынылып отырған шаралар Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2021–2025 жылдарға арналған ұлттық жобасын іске асыруға және өңірлер мен тұтастай алғанда елдің агроөнеркәсіптік кешенін одан әрі дамытуға ықпал ететінін атап өткім келеді.

Әдебиет:

1. Қасым-Жомарт Тоқаев ауылды және агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мәселелері бойынша кеңес өткізді // Қолжетімділік режимі: https://www.akorda.kz/ru/events/astana_kazakhstan/working_trips/kasym-zhomart-tokaev-provel-soveshchanie-po-voprosam-razvitiya-sela-i-agropromyshlennogo-kompleksa (24.11.2022).
2. Ш.У. Әкімбекова Ауылдық аумақтарды дамыту жағдайындағы қазақстандық ауылдың проблемалары мен перспективалары // Қолжетімділік режимі: http://abkaz.kz/problemy-i-perspektivy-kazaxstanskogo-sela-v-usloviyax-razvitiya-selskix-territorij/ (21.11.2022).
3. «Жұмыспен қамтудың 2020–2021 жылдарға арналған Жол картасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2020 жылғы 27 наурыздағы № 55-ө өкімі // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі.
4. «Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017–2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 13 қарашадағы № 746 қаулысы // «Әділет» Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі.
5. «Қазақстан Республикасын индустриялық — инновациялық дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 20 шілдедегі № 508 қаулысы // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі.
6. «Бизнестің жол картасы 2020» бизнесті қолдау мен дамытудың бірыңғай бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 31 наурыздағы № 168 қаулысы // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі.
7. «Ауыл-ел бесігі» жобасы //Қолжетімділік режимі: https://www.gov.kz/memleket/entities/economy/press/news/details/189594?lang=ru (15.11.2022).
8. «Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамыту жөніндегі 2021–2025 жылдарға арналған ұлттық жобаны бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 12 қазандағы № 732 қаулысы //«Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі.
9. Ауылдық отбасының әлеуметтік портреті //Қолжетімділік режимі: https://studwood.net/1558429/sotsiologiya/sotsialnyy_portret_selskoy_molodyozhi (25.11.2022).
10. Қызылорда облысында бүрку әдісіне көшу // https://eldala.kz/novosti/kazahstan/7487-v-kyzylordinskoy-oblasti-perehodyat-na-metod-dozhdevaniya (27.11.2022).
11. Ли Ю. Бәсекелестік артықшылықтарды пайдалану // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30365279&pos=42;-26#pos=42; -26 (29.11.2022).
12. «Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы» 2015 жылғы 12 қарашадағы № 392-V // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі.
13. «ҚР агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017–2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыруды, сондай-ақ дағдарысқа қарсы шараларға бағытталған қаражатты пайдалану тиімділігін аралық бағалау» мемлекеттік аудитінің қорытындылары туралы // Қолжетімділік режимі: https://revkom-kyzylorda.kz/ru/rezultaty-auditorskih-meropriyatij/ob-itogah-gosudarstvennogo-audita-promezhutochnaya-otsenka-realizatsii-gosudarstvennoj-programmy-razvitiya-agropromyshlennogo-kompleksa-rk-na-2017–2021-gody-a-takzhe-effektivnosti-ispolzovaniya-sredst/ (1.12.2022).