Мақалада қазіргі білім беру үрдісінде оқушылардың аналитикалық ойлау дағдыларын дамытудың рөлі негізделеді. Яғни, сабақ барысында оқушылардың аналитикалық ойлау жүйесін дамыта отырып, бірнеше маңызды дағдыларға үйрету. Аналитикалық ойлаудың ерекшеліктерін, дағдыларын талдау.
Түйін сөздер: аналитикалық ойлау, ақпараттық технология, логикалық ойлау, оқу-тәрбие процесі.
В статье подчеркивается роль развития у учащихся навыков аналитического мышления в современном образовательном процессе. То есть обучить нескольким важным навыкам, одновременно развивая систему аналитического мышления учащихся во время урока. Анализ особенностей и навыков аналитического мышления.
Ключевые слова: аналитическое мышление, информационные технологии, логическое мышление, учебный процесс.
Жаңа мемлекеттік білім беру стандарттарының ерекшелігі- білім мазмұны мен оның нәтижелеріне қойылатын талаптардан басқа, білім беру ортасына қойылатын талаптарды ұсынады. Бұл дәстүрлі білім беру ортасы стандартта көрсетілген заманауи білім беру нәтижелеріне жетуді толық қамтамасыз ете алмайтындығымен байланысты. Заманауи оқыту технологиялары — ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде білім берудің жаңа ортасын қалыптастыру туралы сұрақ туындады, оны пайдалану оқушылардың білім беру қажеттіліктері мен танымдық қабілеттерін іске асыру мен дамытуға кең мүмкіндіктер ашады. Осыған сәйкес мұғалімнің де, оқушының да жеке басының интеллектуалды деңгейіне, логикалық, аналитикалық ойлаудың қалыптасуына белгілі талаптар туындайды. Алайда, аналитикалық ойлауды қалыптастыру көбіне мақсатты емес және ғылыми ұйымдастырылмаған түрде жүреді. Нәтижесінде, зерттеушілердің пайымдауынша, «оқушылардың материалды білуі, бірақ ондағы басты нәрсені бөліп көрсете алмауы, фактілерді, құбылыстарды салыстыра алмауы, жалпылауы, ойларын дәлелдей алмайтын жағдайларды ойлаудың төмен деңгейдегі дамуы ғана түсіндіре алады, яғни, ойлаудың операциялық компоненті дамымаған». Э. В. Яковлеваның эксперименттік зерттеулері оқушылардың логикалық білімі мен дағдыларындағы, сондай-ақ жас өспірімдерде аналитикалық ойлауды қалыптастырудағы мұғалімдердің жұмысындағы типтік кемшіліктер туралы куәландырады. Қазіргі уақытта мектептерде оқушылардың логикалық, аналитикалық ойлауын қалыптастыру бойынша біраз жұмыстар жүргізілуде, өйткені оқу үрдісіне осындай көзқарастың мақсаттылығы айқын [1, 398 б].
Ақпараттық технологияларды кеңінен енгізу мектептегі білімге жаңа талаптар қояды. Жаңарту мектебіміздің үздік дәстүрлерінен (ғылым негіздерін зерттеуге арналған академиялық және фундаментальды тәсілдерден) бас тартпай, білім беру мазмұны мен процесінің тұлғалық және практикалық бағытын күшейтіп, оның дамытушылық сипатын арттыруды болжайды. Бірінші орында оқушылардың ойлау қабілетін және жалпы дағдыларын дамыту міндеттері тұр. Осыған байланысты мұғалімнің міндеті- оқушыларға формальды білім беру емес, олардың оқуға және өзін-өзі тәрбиелеуге қабілеттерін дамыту. Бұл тапсырманы орындау оқушылардың ойлау қабілетін дамытпай және ақпаратпен жұмыс істеу мәдениетінсіз мүмкін емес.
Аналитикалық ойлау тұжырымдамасы ХХ ғасырдың 70-жылдарында қазіргі заманғы педагогика мен психологияға белсенді түрде енгізілді. Ол И.Кант пен Н.Хартманнның еңбектерінде жазылған ойлаудың даму деңгейінің ең жалпыланған индикаторына негізделген, мұнда бір немесе бірнеше тағайындау үшін барлық интеллектуалды операциялардың синтезі ретінде категориялық талдау туралы сөз болады (категория — класс, түр, сорт, дәреже). Категориялық талдау таным шеңберін, ғылыми талдаудың шекараларын когнетивті ойлаудың негізі ретінде белгілейді. Оның мақсаты — таным мен болмыстың абсолюттік сәйкестілігін орнату нәтижесінде құндылықтар мен өмір мәні тереңірек түсініледі [2,18 б].
Әдістемелік әдебиеттерді талдай отырып, келесіні табамыз. А. А. Люблинская «аналитикалық ойлау, ең алдымен, ойлау процесінің барысында болады деп санайды. Практикалықтан айырмашылығы, аналитикалық ойлау тек қана ауызша жүзеге асырылады. Адам қажетті байланыстарды ақылмен ойлауы, талдауы және орнатуы, белгілі бір тапсырма үшін өзіне белгілі ережелер, тәсілдер мен әрекеттерді таңдап, қолдануы керек. Ол қажет байланыстарды орнатып, салыстыруы керек, ұқсастығын табуы қажет және мұның бәрі тек ақыл-ой арқылы жүзеге асырылатын әрекет» [3, 14 б].
Ал Ричард Дж. Хейер «Аналитикалық ойлау дегеніміз — ағаш ұстасы немесе көлік жүргізу сияқты шеберлік.Оны үйретуге болады, үйренуге болады және тәжірибе арқылы жақсартуға болады».
Фридтің мақаласында оқушыларға осы дағдыларды дамытуға көмектесетін білім беру жүйесінде бағдарлардың қажеттілігі көрсетілген. Ғалымдардың пікірінше, балаларға өмір сүру деңгейін ұстап тұру үшін қарапайым дағдылардан гөрі, аналитикалық ойлау дағдысы қажет болады. Өскеннен кейін олар өмір сүру үшін ойлануға, проблемалар мен шешімдерді талдауға және топтарда ынтымақтастықта жұмыс істеуге мәжбүр болады [4, 26 б].
Аналитикалық ойлау дегеніміз — адамның белгілі бір жағдайды талдау, фактілерді салыстыру және алынған мәліметтер негізінде қорытынды жасау қабілеті. Аналитикалық ойлау әдісімен адам ақпаратты оның құрамдас бөліктеріне бөледі, деректерді құрылымдайды және олардың бір-бірімен байланысын анықтайды. Бұл тәсіл барлық ықтимал шешімдерді барынша жақсы қабылдауға мүмкіндік береді. Аналитикалық дағдылар — бұл күрделі идеялар мен шешімдерді дамыту мақсатында тақырыпты бақылауға, зерттеуге және түсіндіруге мүмкіндік беретін қасиеттер мен қабілеттер [3, 15 б].
Мектеп оқушыларында аналитикалық ойлауды қалыптастыру педагогикалық процестің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Оқушыларға барынша көмектесіп, өз қабілеттерін көрсету, бастамашылық, тәуелсіздік, шығармашылық қабілетін дамыту — қазіргі мектептің басты міндеттерінің бірі. Бір-бірімен логикалық байланысты тұжырымдар жасайды, қорытындылар келтіріп, өз пікірлерін негіздей отырып, сайып келгенде, тәуелсіз білім ала алады. Ғылыми-техникалық прогресс нақты білімнің, әсіресе жаратылыстану ғылымдарының 5–7 жылда ескіретініне әкелді. Сондықтан қазіргі кезеңде оқушыларды білімді өз бетімен алуға және оны өмірде қолдануға үйрету басты міндет болып табылады.
Аналитикалық ойлау типі дамыған оқушы:
— үлкен көлемдегі мәліметтермен жұмыс жасау;
— белгілі бір критерийлерге сәйкес жалпы ақпаратты компоненттер бөліктеріне бөлу;
— деректерді салыстыру және қатынастарды табу;
— ақпаратты объективті бағалау;
— ойларын дәйекті түрде білдіру;
— фактілермен жұмыс;
— негізгісін екіншісінен бөліп, дұрыс басымдық беру;
— сыни тұрғыдан ойлау (алынған ақпаратты сұрыптау);
— балама нұсқаларды іздеу;
— қорытынды жасау.
Қазіргі білім берудегі аналитикалық дағдылармен арнайы ақыл-ой әрекеттерінің кешені түсініледі, яғни алынған білімді анықтау, бағалау және жалпылау, оларды талдау және жаңа сапалы жағдайға аудару. Аналитикалық дағдылар, жоғары сынып оқушыларының ойлау қызметін қамтамасыз етеді және түлектерді қоғамның толық құқылы мүшесі ретінде, еңбек етуге және кәсіптік білім беруді жалғастыруға мүмкіндік береді.
Аналитикалық ойлауды қалыптастыру критерийі дағдылар жүйесі бола алады, оған мыналар кіреді:
— Мәтінмен және анықтамалық материалдармен жұмыс жасау мүмкіндігі;
— Тәжірибелер, құбылыстар, құрылғылар және т.б туралы білімді алу мүмкіндігі;
— Суреттермен, графиктермен, сызбалармен және кестелермен жұмыс жасау барысында білімді тереңдете білу;
— Географиялық мәселелерді шешуде білімді қолдана білу.
Оқулықпен жұмыс кезінде ең маңыздысы — мәтінді түсіну.
Түсіну: сөздерді білу;сөйлемнің мағынасын түсіну;мәтіннің мағыналық бөліктері арасында байланыс орнату.
Оқу-тәрбие процесінде ақыл-ой әрекетінің әдістерін қолдану білімді ойдағыдай игеру үшін ғана емес, оқушылардың географиялық білімді өз бетінше алуға дайындай отырып, ақыл-ой әрекетін дамыту үшін де маңызды.
Осы мақсатқа жету үшін мыналар жасалып, оқу процесінде қолданылды:
- Аналитикалық ойлауды дамытуға арналған тапсырмаларды қамтитын сабақтың ақпараттық карталарының жүйесі.
- Агрегаттық дизайн тапсырмалар зерттелетін тақырыптың тұжырымдамалық аппараты негізінде жүзеге асырылды;
- Оқытылатын материалдың айқындылығы логикалық ойлауды дамытуға арналған тапсырмаларды органикалық түрде қамтитын сабақтардың жиынтығымен қамтамасыз етіледі;
- Оқушылардың білімі мен дағдыларын жүйелі түрде диагностикалауға мүмкіндік беретін ТК жүйесі (технологиялық карталар);
- Оқушылардың ойлау процестерінің қалыптасу дәрежесін диагностикалау жүйесі.
Аналитикалық ойлау мәселені шешу үшін жүйенің және жүйе элементтерінің максималды әлеуетін тиімді пайдалануға ұмтылады.
Ересек балаларда аналитикалық ойлауды қалыптастыру үшін біз микротехнологияны коллективті талдауды қолданамыз, ол 3 кезеңнен тұрады
- Мәселенің жеке шешімі.
- Мектеп оқушыларының мәселені шешуі туралы есеп беру.
- Мұғалімнің қатысуымен студенттердің шешімін талдау.
Бұл микротехнология диалектикалық бір-бірін алмастыратын және толықтыратын жеке және ұжымдық қызметтің үйлесуін болжайды. Ұжымдық талдау міндеттерді жеке шешуді және ұжымдық талқылау арқылы қоршаған ортаны бақылауды болжайды.
Қорытынды
Қорытындылай келе, қазіргі заманғы психологтардың зерттеулері мектеп оқушысының ақыл-ой дамуының негізгі көрсеткіші оның алған білімінің мөлшері емес, интеллектуалды дағдылардың, ақыл-ой техникасының және логикалық операциялардың жиынтығы мен деңгейінде болатындығын дәлелдеді. Сондықтан қазіргі кезеңдегі жеке тұлғаны дамытудың маңызды шарттарының бірі — оқушылардың интеллектуалды қабілеттерін, өз бетінше, аналитикалық, шығармашылық ойлау, критикалық ойлау қабілеттерін дамыту.
Әдебиет:
- Гильманшина С. И., Моторыгина Н. С. Формирование логического мышления учащихся в условиях инновационной образовательной среды. «Казанский федеральный университет» Фундаментальные исследования. — 2013. — № 10 (часть 2) –459 с
- Игрокова О. В. Формирование аналитического мышления у студентов педагогического вуза: диссертация кандидата педагогических наук: Славянск-на-Кубани, 2006.- 139 с
- Ручкина В. П, Развитие логического мышления детей младшего школьного возраста Выпускная квалификационная работа, Екатеринбург, 2019.-89С
- Крейг Пена, Роберт (2000). «Азшылыққа білім беру және аналитикалық ойлау дағдылары: жұмыссыздықты дәстүрге айналдыру».Жерана мектеп журналы (2): -85б
