В данной статье рассматриваются вопросы принятия управленческих решений в местном самоуправлении. Управленческие решения в местном самоуправлении возникают во взаимодействии различных социальных объектов. Управленческие решения всегда направлены на освоение человеком объектов природы. Этот процесс очень важен для общества. Управленческая деятельность характеризуется постановкой целей, планированием, организацией, контролем и корректировкой целей. В результате осуществление управленческой деятельности представлено в виде принятия управленческих решений и их реализации.
Ключевые слова: местное самоуправление, управленческое решение, власть.
Қазіргі таңда жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту халықтың өмір сүру сапасын артыруға көптеген шексіз мүмкіндіктер береді. Елімізде жергілікті өзін-өзі басқару неғұрлым тиімді және ұтымды құрылатын болса, соғұрлым жергілікті ресурстарды жұмсау оңтайлы болып қана қоймай, сондай-ақ халықтың билікке деген көзқарасы мен сенімі арта түседі. Мемлекеттің дамуының қазіргі жағдайында бұл мәселе Қазақстанның да алдында тұр.
Жергілікті өзін-өзі басқару — бұл, әрине, билік, бірақ бұл өте айырықша түрдегі билік — халыққа жеке өзін-өзі танытуға әлдеқайда мүмкіндіктер берілген билік [1]. Бұл ұғымның негізінде өзін — өзі басқару ұғымы жатыр, оның жалпы көптеген түсіндірмелері бар.
Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымын анықтау, жергілікті өзін-өзі басқарудың қағидаттарын, міндеттері мен қызметтерін меңгеру бізге Қазақстандағы жергілікті өзін –өзі басқарудың барлық үлгілерінің ұйымдастырушылық және экономикалық блоктарын қалыптастыруға мүмкіндік береді [2].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының халық алдындағы негізгі міндеттері, ол жергілікті тұрғындарға әлеуметтік қызмет ұсыну, жергілікті ресурстарды дамыту және үнемдеу, сонымен қатар азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін жағдайлар жасау. Сонымен қатар халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету, тұрғын үй шаруашылығының дамуына ықпал жасау, медициналық көмек, тұрмыстық және мәдени қызмет көрсету, шағын және орта бизнесті дамыту, жергілікті маңызды мәселелерді шешуге азаматтарды тарту т.б
Біртұтас унитарлы мемлекетте басқаруды ұйымдастыру орталықтандырылған және орталықсыздандырылған принциптердің оңтайлы үйлесімі негізінде құрылады. Қазақстанда соңғы уақытқа дейін биліктің негізгі өкілеттіктері орталық деңгейіне шоғырланған. Дегенмен, орталықтың барлық мәселелерді шеше алмауы және реформаларды орындардан жылжыту қажеттілігі, ақырында, басқаруды орталықсыздандыруды маңызды міндет ретінде ұсынды. Бұған Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айқындалған Республиканың 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы бағытталған. Жолдауда аймақтардағы басқарудың маңыздылығы, яғни елді басқарудың жаңа стратегиясы туралы айтылады [3].
Басқарушылық шешімдерді қабылдау үрдісінің пайда болуы мен дамуы қоғамның негізгі дайын бөлігінің қоғамдық істерге жетекшілік ету өкілеттігін арттырудың салдары болады және қоғамды тиімді ұйымдастыру қажеттілігімен байланысты. Басқару шешімдері әрқашан адамның табиғат объектілерін игеруіне бағытталады. Осыған байланысты басқару шешімі басқару процесінің негізгі мазмұны және басқарылатын объектіге жүйелік көзқарастың өте маңызды құралы ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл үрдіс қоғам үшін өте маңызды болып табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіндегі басқару шешімдері — бұл шенеуніктер мен жергілікті өзін — өзі басқару органдарының, сонымен қатар жергілікті қызметкерлердің тиісті мемлекеттік басқару саласындағы жергілікті мәселелер барысында басқарушылық істерді ұйымдастыру мақсатында жүзеге асырылатын мақсатты нормативтік реттелген қызметінің нәтижесі болып табылады. Әкімшілік шешімдер дегеніміз — адамдардың өндірістік-экономикалық, әлеуметтік және мәдени өмірінің жекелеген түрлерінің жұмыс істеуін реттейтін басқару іс-әрекеттері. Әкімшілік шешімдер — атқарушы және басқару органдарының қызметі.
Еңбек бөлінісі ұйымның кейбір қызметкерлері шешім дайындайтын, әзірлейтін, басқаларын қабылдайтын немесе бекітетін, ал басқаларын орындайтын ереже болды. Басқаша айтқанда, басшы өзі әзірлемеген шешімді жиі бекітеді және оған жауап береді, шешімді дайындаған және талдаған мамандар оны жүзеге асыруға қатыспайды, ал орындаушылар дайындалып жатқан шешімдерді дайындауға және талқылауға қатыспайды.
Сондықтан шешім қабылдау процесінде үйлестіру кезеңі өте маңызды рөл атқарады. Тәжірибе көрсеткендей, шешімдерді тез және тиімді жүзеге асыру ықтималдығы орындаушылар қабылданған шешім, ұсыныстар, ескертулер және т. б. туралы өз пікірлерін айтуға мүмкіндік алған кезде айтарлықтай артады. Әрине, бұл әдісті абсолюттендіруге болмайды: бұл мүмкін емес немесе қисынсыз жағдайлар болады және менеджер талқылау мен келісімге жүгінбестен жеке шешім қабылдауға мәжбүр болады. Мәселені шешу процесі балама таңдаумен аяқталмайды: нақты нәтиже алу үшін қабылданған шешім орындалуы керек.
Шешімді ойдағыдай іске асыру үшін жұмыстар мен ресурстар кешенін анықтап, оларды орындаушыларға мерзімдер бойынша бөлу қажет, яғни кімнің, қайда, қашан және қандай іс-әрекеттер жасау керектігін, бұл үшін қандай ресурс қажет екенін қарастыру қажет. Егер біз жеткілікті маңызды шешімдер туралы айтатын болсақ, оларды іске асыру бағдарламасын әзірлеу қажет болуы мүмкін. Басшы шешімнің қалай орындалатынын қадағалап, қажет болған жағдайда көмек көрсетіп, белгілі бір түзетулер енгізуі керек. Нәтижелерді бақылау және бағалауға келетін болсақ, шешім қабылданғаннан кейін де, процесті толығымен аяқталған деп санауға болмайды, өйткені оның өзін-өзі ақтайтынына көз жеткізу керек. Бұл мақсатқа кері байланыс функциясын орындайтын бақылау кезеңі қызмет етеді. Бұл кезеңде нәтижелерді өлшеу және бағалау жүргізіледі нақты нәтижелерді менеджер алуға үміттенген нәтижелермен салыстыру.
Басшы үшін шешім қабылдау мақсат емес. Ең бастысы — белгілі бір басқару мәселесін шешу. Бұл көбінесе шешімдердің белгілі бір дәйектілігін және ең бастысы оларды жүзеге асыруды қажет етеді.
Шешім бір сәттік әрекет емес, белгілі бір уақыт өте келе дамитын үрдістің нәтижесі.
Басқару шешімдерінің жіктелуі негізінен оларды әзірлеуге, жүзеге асыруға және оны бағалауға жалпы және нақты тәсілдерді анықтау үшін керек болады, бұл олардың сапалығын, тиімділігін және басқару сабақтастығын көтеруге мүмкіндік береді. Басқару шешімдері келесі критерийлер бойынша жіктеп көрейік.
Басқарушылық шешімдерді жіктеу: функционалдық мақсаты бойынша, іс-қимылдардың сипаты бойынша, қабылдау тәсілі бойынша, әсер ету бағыты бойынша, іс-қимылдардың уақыты бойынша, қамту ендігі бойынша, қабылдау мерзімдері бойынша, ақпараттың толықтығы дәрежесі бойынша, айқындылық сипаты бойынша болады.
Басқару шешімдерінің жіктелуі оларды реттеуге және жеке түрлеріне тән жалпы заңдылықтар мен сипаттамаларды анықтауға мүмкіндік береді. Шешімдердің әр түрі үшін менеджерлер мен мамандарды шешімдерді дайындауға, қабылданған және іске асырылған шешімнің ең жақсы нұсқасын таңдауға бағыттайтын ақпарат жүйесі жасалады.
Басқару шешімдерін қабылдау процесінің кезеңдерінің құрамы мен реттілігі:
— жағдайды талдау;
— проблеманы анықтау;
— критерийлерді анықтау;
— балама әзірлеу;
— балама таңдау;
— шешімдермен келісу;
— іске асыруды басқару
— нәтижелерді бақылау және бағалау.
Оның тиімді әрекет ету мерзімін проблемалық жағдайдың салыстырмалы тұрақтылық кезеңіне тең деп санауға болады. Оның сыртында шешім әсер етуді тоқтатып, тіпті оның қарама-қайшылығына айналуы мүмкін, бұл мәселені шешуге ықпал етпейді, бірақ оны күшейтеді. Осыған байланысты бақылаудың маңызды міндеті — шешімнің тиімділігінің төмендеуін уақытында анықтау, оны түзету немесе жаңа шешім қабылдау қажеттілігі болып табылады.
Сонымен қатар, бұл кезең шешім қабылдау тәжірибесін жинақтау және жүйелеу көзі болып айқындалады. Басқару шешімдерін бақылау мәселесі, әсіресе ірі ұйымдар үшін өте өзекті. Басшы болып сіз көптеген ақылға қонымды және пайдалы шешімдер қабылдай аласыз, бірақ орындауды бақылаудың ұтымды ұйымдастырылған жүйесінсіз, олар іс жүргізуде жүзеге аспай қалады және күтілетіндей нәтиже бермейді.
Мемлекеттік басқару функцияларын жүзеге асыру үшін арнаулы мемлекеттік органдар, яғни басқару аппараты құрылады, сондай-ақ басқару жүйесінің бөліктері арасындағы орнықты байланыстардың бірлігін қамтамасыз етуге, басқарудың оңтайлы нысандары мен әдістерін пайдалануға, басқарудың технологиясы мен ақпараттық қамтамасыз етілуін жақсартуға, басқару персоналын қалыптастыру жөніндегі қызметті жетілдіруге бағытталған тиісті басқару құрылымы қалыптастырылады. Басқарушылық құрылым оның буындарын құрайтын басқарудың міндеттері мен мақсаттарымен, басқарудың иерархиялық сатыларының санымен, басқарушылық практикада жұмыс істейтін адамдардың нормативтік белгіленген өкілеттіктерімен анықталуы керек.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 18 тамыздағы № 639 Жарлығымен Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасы бекітілген. Тұжырымдамадағы ұсынылған негізгі мәселелерге еліміздің демократиялық дамуы маңызды болып табылады. Республикадағы мемлекеттілікті дамытудың бастапқы міндеттерінің маңыздысы, ол азаматтарды жергілікті маңызы бар мәселелер бойынша шешімдер қабылдау процесіне тарту болып табылады.
Әдебиет:
- М. А. Бажинов Гражданское общество и местное самоуправление: опыт концептуального анализа// Вестник Московского университета.Серия 12. Политические науки, 2002
- Кемел М. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару: оқу құралы.-Алматы. «Асыл кітап» баспасы, 2018.-227 б.
- Қазақстан — 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы Тұңғыш Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы /https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K970002030_
