Тақырыптың өзектілігі бүгінгі таңда адамзат табиғи ресурстардың шегі, экологияның нашарлауы, азық-түлік дағдарысы, Covid-2019 және т. б. сияқты жаһандық проблемаларға тап болуымен байланысты. Туризм –бұл мәселені орындауға үлес қоса алатын экономиканың бір саласы болып табылады. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Атырау облысы Құрманғазы ауданының мысалында ауданның экологиялық жағдайын ескере отырып, осы ауданда туризмді одан әрі дамыту жолдары ұсынылды.
Мақалада туристік қызметтер нарығын дамытудың оң және теріс факторлары сипатталған, олардың нәтижелері бойынша туризмді дамытуға әсер ететін осы факторлар мемлекеттік реттеу мақсаттарын және Қазақстанның туристік бизнесін дамытудың басым бағыттарын айқындауы тиіс деген қорытындыға келді.
Автор Атырау облысы үшін, атап айтқанда Құрманғазы ауданы үшін ең қолайлы туризм түрлерін анықтады. Автор туристік қызығушылықтың объектісі болып табылатын Құрманғазы ауданының әкімшілік-географиялық және табиғи ерекшеліктерін жалпы сипаттайды. Сондай-ақ, автор туризмді дамытудың негізгі жағымсыз факторларының бірі «қоршаған ортаның ластануы және экологиялық қауіп» екенін ескере отырып, Құрманғазы ауданының экологиялық жағдайын сипаттады. Құрманғазы ауданының аумағы мен қоршаған ортасының негізгі ластануын Ашулук зымыран полигоны, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ауыл шаруашылығы жерлері және басқа да объектілер келтіретіні анықталды. Автор елдің атқарушы және заң шығарушы органына шаралар мен ұсыныстар ұсынды, олардың шешімі тек Құрманғазы ауданында ғана емес, сонымен қатар елдің барлық аймақтарында туризмнің дамуына ықпал етедіді деген ойға келді.
Түйінді сөздер: Атырау облысы, қоршаған орта, Құрманғазы ауданы, туризм, туризмді дамыту, экология, экологиялық қауіп.
Актуальность темы вызвано тем, что на сегодня человечество столкнулось с таким глобальными проблемами, как лимит природных ресурсов, ухудшение экологии, продовольственный кризис, Covid-2019 и другими. Туризм является одной из тех отраслей экономики, которая может внести свой вклад в выполнение этой задачи. В этой связи на примере Курмангазинского района Атырауской области Республики Казахстан, с учетом экологического состояния региона, предложены пути для дальнейшего развития туризма в данном регионе.
В статье описываются положительные и отрицательные факторы развития рынка туристических услуг, по результатам которых сделан вывод, что данные факторы влияния на развитие туризма должны определять цели государственного регулирования и приоритетные направления развития туристического бизнеса Казахстана.
Автором определены виды туризма наиболее подходящие для Атырауской области и в частности для Курмангазинского района. Автором в общих чертах описываются административно-географические и природные особенности Курмангазинского района, которые являются объектом туристического интереса. Также автором с учетом того, что одним из основных негативных факторов развития туризма отнесено «Загрязнение окружающей среды и экологическая опасность», описана экологическая ситуация Курмангазинского района. Определено, что основное загрязнение территории и окружающей среды Курмангазинского района наносят ракетный полигон Ашулук, промышленные предприятия, сельхозугодия и другие объекты. Автором предложены меры и рекомендации, исполнительному и законодательному органу страны, решение которых способствовало бы развитию туризма не только в Курмангазинском районе, но и во всех регионах страны.
Ключевые слова: Атырауская область, окружающая среда, Курмангазинский район, туризм, развитие туризма, экология, экологическая опасность.
The relevance of the topic is caused by the fact that today humanity is faced with such global problems as the limit of natural resources, environmental degradation, the food crisis, Covid-2019 and others. Tourism is one of the sectors of the economy that can contribute to this task. In this regard, on the example of Kurmangazinsky district of Atyrau region of the Republic of Kazakhstan, taking into account the ecological state of the region, ways for further development of tourism in this region are proposed.
The article describes the positive and negative factors of the development of the tourism services market, according to the results of which it is concluded that these factors of influence on the development of tourism should determine the goals of state regulation and priority areas for the development of tourism business in Kazakhstan.
The author defines the types of tourism most suitable for Atyrau region and in particular for Kurmangazinsky district. The author describes in general terms the administrative, geographical and natural features of the Kurmangazinsky district, which are an object of tourist interest. Also, the author, taking into account the fact that one of the main negative factors of tourism development is «Environmental pollution and environmental danger», describes the ecological situation of the Kurmangazinsky district. It is determined that the main pollution of the territory and environment of the Kurmangazinsky district is caused by the Ashuluk missile range, industrial enterprises, farmland and other objects. The author has proposed measures and recommendations to the executive and legislative bodies of the country, the solution of which would contribute to the development of tourism not only in the Kurmangazinsky district, but also in all regions of the country.
Key words: Atyrau region, Kurmangazinsky district, etourism, ecology, environment, tourism development, nvironmental hazard.
Кіріспе.
Бүгінгі таңда адамзат табиғи ресурстардың шегі, экологияның нашарлауы, азық-түлік дағдарысы, Covid-2019 және т. б. сияқты жаһандық проблемаларға тап болды. Адамзатқа көптеген сын-қатерлерді шешудің негізі-тұрақты даму тұжырымдамасы. Туризм — бұл тапсырманы орындауға үлес қоса алатын экономиканың бір саласы. Әлемдік туризм индустриясының ЖІӨ-ге қосқан жалпы үлесі соншалық, әрбір 11-ші жұмыс орны туризм саласына тиесілі [1], Сондықтан туризм «Қазақстан-2050» Стратегиясын дамытудың басым бағыттарының қатарына кіреді. Қазақстанда ешкімді бей-жай қалдырмайтын бірегей табиғи нысандар жеткілікті, ал Ұлы Жібек жолының тарихи мұрасы ежелгі дәуірдің ең талапшыл әуесқойының сұранысын қанағаттандыра алады. Бірақ туризмді дамыту үшін ресурстардың барлық байлығымен және оның өсуінің стратегиялық ұмтылысымен ішкі туризмнің серпіні көшпелі туризмнен артта қалып отыр. Бұл жағдай Қазақстанның әлеуметтік маңызды және тарихи аудандарының бірі — Құрманғазыда туризмді дамыту мақаласының тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу әдістері және талқылау.
Мақаланы жазу кезінде келесі зерттеу әдістері қолданылды: жүйелік және салыстырмалы талдау әдісі, ғылыми әдебиеттерді контент-талдау, ақпарат берудің географиялық әдістері және геоақпараттық картаға түсіру әдістері.
Осы мәселе бойынша жүргізілген еңбектерді талдау нәтижелері туризмнің дамуына елдегі және әлемдегі саяси, заңнамалық-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық жағдайға байланысты оң және теріс факторлар әсер ететіндігін көрсетеді. [2]
Туристік қызметтер нарығын дамытудың оң факторларына мыналар жатады:
1) саясат пен экономиканың тұрақтылығы мен ашықтығы;
2) қоғамдық байлық пен халықтың табысының өсуі;
3) жұмыс уақытын қысқарту және бос уақытты ұлғайту;
4) көлікті, коммуникация құралдарын және ақпараттық технологияларды дамыту;
5) урбанизацияны күшейту;
6) зияткерлік қоғам құру;
7) туризм индустриясын дамытуға ұлттық және шетелдік инвестицияларды көтермелеу;
8) Қазақстанның әлемдік туристік нарықтағы позициясын нығайту;
9) салықтық, валюталық, кедендік, шекаралық және реттеудің басқа да нысандарын оңайлату және үйлестіру;
10) жеңілдіктер беру арқылы балаларға, жастарға, қарттарға, мүгедектерге және аз қамтылған отбасыларға туризмді ынталандыру;
11) басым туристік қызмет индустриясын дамытуға жәрдемдесу.
Туристік қызметтер нарығын дамытудың жағымсызфакторларына мыналар жатады:
1) халықаралық қатынастардағы шиеленістер;
2) саясаттың тұрақсыздығы және экономиканың жабылуы;
3) экономиканың тоқырауы және халықтың әл-ауқатының төмендеуі;
4) туристік ресурстардың тұрақсыздығы;
5) туризм индустриясының дамымауы;
6) мәдени-тарихи және мәдени мұраны және қоршаған ортаны ұтымсыз пайдалану;
7) халық табысының төмен деңгейі және бос уақыттың болмауы;
8) қоршаған ортаның ластануы және экологиялық қауіп;
9) қоғамның интеллектуализациясындағы туризмнің рөлін жете бағаламау;
10) туризм индустриясын дамытуды тегіс және әлемдік стандарттарға инвестициялаудың тиімді ынталандыруларының болмауы;
11) бюджетті толтырудағы туристік бизнестің рөлін жете бағаламау.
Осыған байланысты, туризмді дамытуға әсер етудің аталған факторлары мемлекеттік реттеу мақсаттарын және Қазақстанның туристік бизнесін дамытудың басым бағыттарын айқындауға тиіс.
Қазақстанның туристік нарығын талдау Қазақстанның ұлттық парктер мен қорықтардың көптігі, сондай-ақ көрнекті мәдени мұрасы бар қол тигізбеген табиғаттың орасан зор әлеуетіне ие екендігін көрсетті. Қазақстанды керемет туристік мүмкіндіктері бар және әлемдік бәсекеге қабілеттілікті құру үшін одан әрі өзгерістерді асыға күтетін туристік гауһармен салыстыруға болады. Бүгінде Қазақстан басқа елдермен үйлесімде мамандандырылған, экстремалды турларды, сондай-ақ Жібек жолы бойынша турларды ұсынады.
Қазақстанда болашақ даму үшін әлеуеті бар екі тур өнім бар:
1) бизнес туризм;
2) экологиялық туризм. [3]
Екі өнім де халықаралық нарықта керемет мүмкіндіктерге ие.
Атырау өңіріне туризмнің мынадай түрлері тән: экологиялық, су, жаяу, теңіз, қажылық, экскурсиялық және тарихи.
Құрманғазы ауданында туризмді дамыту перспективасын сипаттауға тікелей көшпес бұрын, туристік қызығушылық объектісі болып табылатын осы ауданның әкімшілік-географиялық және табиғи ерекшеліктерін қысқаша сипаттаймыз.
Құрманғазы ауданы — Қазақстанның Атырау облысының батысындағы 1928 жылы құрылған аудан. Әкімшілік орталығы — Құрманғазы ауылы.
Аудан аумағы 20,8 мың шаршы метрді құрайды.км. аумақтың рельефі-өзендермен қиылысқан ойпатты жазық, топырақ сазды, құмды. Климаты күрт континенталды, өте құрғақ, жазы ыстық, қысы орташа суық. Ресейдің Астрахан облысының Красноярск ауданымен шектеседі. Аудан орталығынан Атырау қаласына дейінгі қашықтық — 260 км. ауданда 18 ауылдық әкімшілік бар. Құрманғазы ауданының аумағын көптеген өзендер кесіп өтеді, ең үлкен өзен — Қиғаш. [4]
Құрманғазы ауданының ауыл шаруашылығы мамандығы бар. Мал шаруашылығы басым сала болып табылады. Өнеркәсіп халықты балық («Шортанбай» АҚ), сүт («Сут» ЖШС) өнімдерімен қамтамасыз етумен байланысты; ауданда полиграфиялық (Баспахана), орман шаруашылығы (отын, ағаш бұйымдарын дайындау — «Орман шаруашылығы өндірістік кәсіпорны») өнеркәсібімен ұсынылған. Аудан өз аумағы арқылы өтетін теміржол желісінің учаскесіне қызмет көрсетеді. Ауданда ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар жоқ.
Ауданның ауыл шаруашылығының негізгі бағыты — жайылымдық мал шаруашылығы. Ауданның өсімдіктері — малдың қоректенуінің негізі-климаттың құрғақтығына, температураның ауытқуының үлкен амплитудасына, тұзды топырақтың кең таралуымен үйлесетін ылғалдың сирек жетіспеушілігіне байланысты қатал табиғи жағдайда дамиды. Шабындық алқаптары шектеулі, табиғи жайылымдар өнімділігі төмен.
Құрманғазы ауданының аумағы геоморфологиялық тұрғыдан Каспий маңындағы аккумулятивті жоғарғы төрттік теңізге, аллювиалды ойпаттың кей жерлеріне, теңіз тұздануы сақталған және ішінара эолдық модельдеуі бар платформаның иілу шетіне жатады. Рельефтің табиғаты бойынша ол оңтүстік бағытта жалпы көлбеуі бар және негізінен құмды және ішінара жоғарғы хвалин шөгінділерінен тұратын жазық жазық болып табылады. Ауданның көп бөлігін базардың ең үлкен құмды массиві-құмдар алып жатыр. Тұзды батпақтар, соралар мен такырлар кең таралған.
Ауданның гидрографиялық желісі Еділ өзенінің атырауының сол қолдарымен ұсынылған, олар Еділдің негізгі салаларының бірі — Бузаннан тарайды. Бұл қолдар тұрақты су ағынына ие, бірақ кейбіреулері суы аз және көктемгі су тасқыны төмендегеннен кейін өзенмен байланысын жоғалтады. Олардың бір бөлігі толығымен бөлініп, бэр туберкулезінің жоталарымен бөлінген эстуарийлер (ильмендер) желісін құрайды.
Аумақтық жағынан Құрманғазы ауданы шөлді аймақта қоңыр топырақтарда орналасады. Ауданның топырақ жамылғысының ерекшелігі-интразональды Топырақтардың зоналық топырақтардан абсолютті басым болуымен айқын күрделілік.
Зоогеографиялық аудандастыру бойынша аудан Жерорта теңізі қосалқы облысының Иран — Тұран провинциясының Тұран округінің Арал-Каспий шөлдерінің солтүстік бөлігіне кіреді.
Құрманғазы ауданы жергілікті туризмді дамыту үшін үлкен әлеуетке ие. Егер бұрын ауданда тек екі туристік база болса, биыл олардың саны сегізге жетті. Пандемияға байланысты туристер саны күрт азайғанымен, соған қарамастан барлық сегіз туристік база жұмыс істеді. Аңшылық пен балық аулау белсенді дамып келеді. Мысалы, «Кигач» балық аулау-бұл жасанды түрде жарнамаланған бренд емес, бұл Қазақстандағы ең жақсы балық аулау. Кигач өзеніндегі балық жылдың кез келген уақытында шағып алады, ал Атырау облысында аң аулау маусымындағы ойын саны таң қалдырады және қуантады. Мұны табиғаттың өзі жасаған.
Лотос Кигач өзенінде де гүлдейді. Оның суда гүлдену кезеңі шілденің ортасынан тамыздың соңғы аптасына дейін. Маусымда туристер күн сайын осы сұлулықты тамашалауға келеді. Лотос алқабы бес мың гектарға дейін созылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Құрманғазы ауданы үшін оның географиялық және табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, экологиялық, су, теңіз, жаяу, экскурсиялық және тарихи сияқты туризм түрлері ең қолайлы екенін атап өткен жөн.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Құрманғазы ауданы үшін оның географиялық және табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, экологиялық, су, теңіз, жаяу, экскурсиялық және тарихи сияқты туризм түрлері ең қолайлы екенін атап өткен жөн.
Жоғарыда айтылғандай, туризмді дамытудың негізгі жағымсыз факторларының бірі «қоршаған ортаның ластануы және экологиялық қауіп» болып табылады. Осыған байланысты, Құрманғазы ауданында туризмді одан әрі дамытудың негізгі факторларының бірі экологиялық жағдай болып табылады, оны біз төменде сипаттайтын боламыз.
Құрманғазы ауданы аумағының атмосферасын ластаудың жаһандық көзі «Ашулук» шартты атауы бар «Капустин яр» полигондарының ресейлік әскери кешені болып табылады. Бұл полигонның командалық пункті Тамбовка станциясының (Ресей Федерациясының Астрахан облысы) жанында орналасқан. Ұшу-сынақ полигоны Құрманғазы ауданының солтүстік бөлігінде және ішінара Исатай ауданында орналасқан. 50-ші жылдардан бастап «Капустин яр» полигондарының алаңында:
1 — Тынық мұхиты мен Жерорта теңізінде зымырандарды ұшыру;
2 — спутниктерді, қысқа және орта қашықтықтағы зымырандарды жою, сондай-ақ әуе қорғанысы жүйесін жетілдіру жөніндегі жұмыстар.
Бұл аймақ авиациялық мақсаттағы орталықтандырылған зымыран ату алаңы ретінде қызмет етеді. Мұнда «әуе-жер» класты зымырандар мен «жер-жер» типті қанатты зымырандар сынақтан өткізіледі. Қазіргі уақытта ұшу-сынақ полигоны Ресей Федерациясына жалға берілді және тағы 8 жыл жұмыс істейді.
Сондай-ақ, қазіргі уақытта ауа бассейнінің антропогендік ластануының негізгі көздері Ақкөл ЛПМГ, Ресей аумағында Құрманғазы ауданының оңтүстік-батыс шетіне жақын орналасқан Ақсарай газ конденсатты кен орны және стационарлық емес көздер болып табылады.
Сондай-ақ, Ганюшкин кірпіш цехы, Шортанбай балық зауыты қоршаған ортаға айтарлықтай зиян келтіреді, бұл кәсіпорындардың атмосфераға шығарындыларында шаң, көмірқышқыл газының буы бар. Ұқсас компоненттер жер үсті және жер асты суларына түседі. Ластану топыраққа шаң, күйе түрінде түседі, сонымен қатар Ағынды суларды төгу немесе пайдалану жағдайында топыраққа енгізіледі.
«Өнеркәсіптік» ластанумен қатар, ауылшаруашылық өндірісі қоршаған ортаға теріс әсер етеді, оған келесі факторлар тән:
— топырақтың, судың және атмосфераның химиялық және бактериялық ластануы;
— дұрыс қолданбау және сақтау, минералды тыңайтқыштар мен гербицидтерді енгізу мерзімдері мен дозаларын сақтамау есебінен топырақтың, судың және атмосфераның ластануы;
— монокультуралардың кең егістерін құру, суару, құрғату, су қоймаларын салу, шөп шабу, жайылымдардың кең алқаптарын қоршау, зиянкестер мен аурулардың жекелеген түрлерінің өршуі есебінен биологиялық бұзушылық.
Құрманғазы ауданы аумағының топырақтары қолданыстағы ластану көздерінің қызметіне байланысты экологиялық дағдарыс жағдайына дейін айтарлықтай ластанады: желілік (Атырау — Астрахань темір жолы, Атырау-Грозный мұнай құбыры, қиғаш-Жаңа өзен су құбыры, Атырау-Астрахань автомагистралі және ауданішілік автотрассалар). [5, б. 299]
Қорытындылар мен ұсыныстар.
- Ашулук зымыран полигонын, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ауыл шаруашылығы алқаптарын жағатын Құрманғазы ауданының аумағы мен қоршаған ортасының ластануының қазіргі проблемасы мемлекеттік деңгейде дереу шешуді талап етеді. Мемлекет қоршаған ортаны тазартуға қаржы бөліп, болашақта ластанудың алдын алу бойынша түбегейлі шаралар қабылдауы қажет.
- Елдің заң шығарушы органы табиғатты қорғау және экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті күшейту мәселесін қарауы қажет.
- Үкіметке Ресей тарапымен «Капустин яр» полигондарының Ресейлік әскери кешенімен Құрманғазы ауданының аумағын жалға алу туралы келісімді бұзу мәселесін пысықтау ұсынылады.
- Мақалада көрсетілген туризмді дамытуға ықпал ететін факторлар мемлекеттік реттеу мақсаттарын және Қазақстанның туристік бизнесін дамытудың басым бағыттарын айқындауға тиіс.
Аталған проблемаларды шешу тек Құрманғазы ауданында ғана емес, Қазақстанның барлық өңірлерінде туризмнің одан әрі дамуына ықпал етеді.
Әдебиет:
- UNWTO Tourism Highlights. — 2014 // Режим доступа: http://publications.unwto.org/, дата обращения (1.10.2022).
- Главные факторы влияющие на развития туризма // Режим доступа: http://tourfaq.net/, дата обращения (29.09.2022).
- Макаренко С. Н., Саак А. Э. История туризма // Режим доступа: https://tourlib.net/books_history/makarenko6.htm дата обращения (6.10.2022).
- Режим доступа: https://ru.wikipedia.org/wiki/Курмангазинский_район дата обращения (4.10.2022).
- Гилажов Е. Г. Новые материалы. Нефтехимия и экология: Избранные труды в 10-ти томах./ Е. Г. Гилажов. — Атырау «НАО Атырауский университет нефти и газа имени С. Утебаева», 2020. Том 4–397 с.
