Бұл мақалада есту қабілеті зақымдалған балалардың сөздік-логикалық ойлау ерекшеліктері туралы мағлұмат берілді. Есту қабілеті зақымдалған балалардың түрлері мен ерекшеліктеріне қысқаша тоқталды.Сонымен қатар, осы мәселені зерттеп, зор еңбек сіңірген ғалымдар аттары айтылды. Ойлау қабілеті және оның ерекшеліктері, ойлау қабілетінің түрлері туралы ақпарат берілді. Көрнекі-бейнелік, көрнекі-тиімді, сөздік-логикалық ойлау түрлерінің өзіндік ерекшеліктері туралы сөз қозғалды. Ойлау қабілетінің есту қабілеті зақымдалған бала үшін қаншалықты маңызды екендігі түсіндірілді. Логикалық ойлау қабілетін дамытуға арналған тапсырмалар жиынтығы ұсынылды.
Кілтті сөздер: есту қабілеті зақымдалған бала, ойлау қабілеті, ойлау түрлері, сөздік-логикалық ойлау.
В данной статье дана информация об особенностях словарно-логического мышления детей с нарушениями слуха. Кратко остановился на видах и особенностях детей с нарушениями слуха. Кроме того, были названы имена ученых, которые изучили этот вопрос и заслужили большие заслуги. Дана информация о способностях мышления и его особенностях, видах мышления. Речь шла о специфических особенностях наглядно-образного, наглядно-действенного, словесно-логического типов мышления. Было объяснено, насколько важно мышление для ребенка с нарушениями слуха. Предложен комплекс заданий на развитие логического мышления.
Ключевые слова: ребенок с нарушением слуха, мышление, виды мышления, словарно-логическое мышление.
Есту қабілеті зақымдалған балалар деп есту қабілетінен ерте балалық шақта сөйлеуді игергенге дейін айрылған балаларды немесе туғаннан есту қабілетінен айрылған балаларды немесе есту қабілетінен сөйлеуді игергеннен кейін айрылған балаларды атаймыз. Есту қабілетінің зақымдалуы қалыпты есту қабілетімен салыстырғанда баяу, өзінше ерекше болады және есту қабілеті зақымдалған балалардың сөйлеу қабілетінің дамуы олардың барлық танымдық іс-әрекеттерінің дамуында ерекшеліктер туғызады. Бұл мәселені Р. М. Боскис, Т. А. Власова, И. М. Соловьев, Л. В. Занкова өз еңбектерінде зерттеді. Л. С. Выготский біріншілік кемістік пен оның тікелей салдары (екіншілік кемістік) баланың бүкіл психикалық дамуында, оның жеке тұлғасының қалыптасуында белгілі бір өзгерістер тудыратынын көрді [1].
Ойлау — бұл дамудың да, жұмыс істеудің де сөйлесуімен тығыз байланысты іс-әрекеттің жалпыланған және жанама көрінісінен тұратын ең күрделі танымдық процесс. Сондықтан, кейінірек ауызша сөйлеуді меңгерген есту қабілеті зақымдалған балалар үшін басқа танымдық процестермен салыстырғанда осы процестің дамуында үлкен өзіндік ерекшелікті күтуге болады. Ойлаудың ерекшелігі — оның сөйлеу тілімен байланысы. Ойлау мен сөйлеу бірлікте, яғни сөйлеу тілінсіз ойлау мүмкін емес, өйткені сөйлеу тілі ойлаудан бөлінбейді [2].
Психологтар балалардың ойлауының дамуындағы негізгі үш кезеңді (оларды ойлаудың формалары, түрлері деп те атайды) сипаттады. Олар: көрнекі-тиімді, көрнекі-бейнелі, сөздік-логикалық ойлау.
Көрнекі-тиімді ойлау кезінде дербес,тәуелсіз ойлау әрекеті әлі болмайды, шешім сыртқы объективті әрекеттер арқылы жүзеге асырылады — бұл ойлау дамуының бастапқы кезеңі.
Көрнекі-бейнелі ойлауда бала меңгеретін сөйлеу маңызды рөл атқарады, сол арқылы әртүрлі пайымдаулар айтуға мүмкіндік алады.
Соңғы кезең — сөздік-логикалық ойлау. Сөздік-логикалық ойлау кейде екіге бөлінеді: нақты-тұжырымдамалық және дерексіз-тұжырымдамалық ойлау. (Г. С. Костюк 1965). Нақты-тұжырымдамалық ойлау кезеңінде бала өзінің практикалық іс-әрекеттері арқылы білетін объективті қатынастарды ғана емес, сонымен бірге білім ретінде меңгерген қарым-қатынастарды сөйлеу түрінде көрсетеді. Абстрактілі-тұжырымдамалық ойлау кезеңінде күрделі танымдық мәселелерді өз бетінше шешу балаларға қолжетімді болады. Ақыл-ой операциялары жалпыланған, формальды, өзара байланысты және қайтымды түрде жасалады, бұл әр түрлі материалға, нақты және дерексіз қолдануға қатысты кез-келген ақыл-ой операцияларын өз бетінше орындау мүмкіндігінде көрінеді [3].
Әртүрлі дәрежедегі, жалпылық дәрежедегі сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлеудің грамматикалық қалыптасуын бірте-бірте меңгерудің арқасында есту қабілеті зақымдалған балалар білім жүйесін меңгеру мүмкіндігіне ие болады. Білім мен сөйлеу тілі олардың сөздік-логикалық ойлауын қалыптастырады.
Есту қабілеті зақымдалған балалардың ойлау қабілетінің дамуының сөйлеу тілінің даму деңгейіне тәуелділігі әртүрлілікпен көрінеді. Бір объектіні жан-жақты түсінудің және оны әртүрлі байланыс жүйелеріне қосудың қиындығы есту қабілеті зақымдалған балалардың ойлау қабілетінің бір түріне жатады, олар өз ойларының жеткіліксіз динамизмін, сөйлеу тіліне «сіңбегенін», өңделмегенін көрсетеді.
Естімейтін балалардың логикалық ойлауын дамытуды мақсат ете отырып, оған қол жеткізу балалардың сөйлеу дамуының жеткілікті жоғары деңгейі болған жағдайда ғана мүмкін болатындығын үнемі есте ұстаған жөн, бұл сөйлеуді ақыл-ой әрекетінің негізгі құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Логикалық ойлау дегеніміз — сөз осы процестің негізі де, құралы да, нәтижесі де болатын сөздік ойлауы. Нашар еститін балаларда оқытудың бастапқы кезеңінде, әдетте, сөйлеудің кең мүмкіндіктері жоқ, бұл логикалық ойлауды қалыптастыру процесін қиындатады және оқушылардың сөйлеу қабілеттеріне сәйкес келетін және олардың дамуына ықпал ететін оны дамытудың жолдары мен тәсілдерін іздеуді талап етеді [4].
Есту қабілеті зақымдалған балаларда логикалық ойлауды дамыту — оларды табысты оқыту мен дамытудың қажетті шарты болып табылады.
Көрнекі-тиімді ойлаудан бастап ақыл-ой әрекетінің барлық түрлерін дамытудың жалпы шарты — бұл ақыл-ой мәселелерін шешуде балалардың дербестігін, тәуелсіздігін қамтамасыз ету. Бастапқыда тапсырмалар қарапайым болуы мүмкін, содан кейін біртіндеп күрделене түседі, бірақ бұл бала мұғаліммен бірге шешілетін алдыңғы тапсырмаға ұқсамай, толығымен дербес шешетін міндеттер болуы керек [5].
Есту қабілеті зақымдалған балаларға ойлаудың барлық түрлерін үйрету керек. Сондықтан вербальды емес ойлау тапсырмаларын шешуге арналған жаттығулар, талдау және синтез, салыстыру, жалпылау операцияларын қолдана отырып, ақыл-ой әрекетінің әдістері қарастырылған. Математика сабақтарында біз вербалды емес ойлау есептерін шешу үшін келесі жаттығуларды қолданамыз:
Басқа заттар арасынан геометриялық фигураларды таңдау. Суреттерде бейнеленген есік, шырша, доп, терезе және т. б. заттарға пішіндерді сәйкестендіру. Мысалы: доп — дөңгелек, шырша — үшбұрыш, терезе — шаршы, есік — төртбұрыш және т. б. осылай сәйкестендіріп үйрену. Бірте-бірте сіз геометриялық фигураларға ұқсас қоршаған ортадан заттарды табуға ауыса аласыз. Оқушыларға өлшемі мен түсі бойынша әртүрлі геометриялық фигуралар ұсынылады. Таңдауды ұсынады:
– Көлемі мен түсі бойынша әртүрлі бірдей фигуралар;
– Мөлшері әртүрлі, бірақ түсі бірдей және керісінше;
– Геометриялық фигуралардан басқа геометриялық фигураны бүктеу;
– Пішіндерді үлкеннен кішіге дейін және керісінше орналастыру;
– Қоршаған ортада ұқсас заттарды табу [6].
Логикалық ойлауды дамыту геометриялық фигуралардың жұптары арасында ортақ қасиеттерді іздеу арқылы жүзеге асырылады:
- Квадрат және тіктөртбұрыш;
- Ромба және параллелограмма;
- Ромба және квадрат;
- Тіктөртбұрыш және параллелограмма.
Оқушылар үшін мына тапсырмалар қызықты:
– 1 кг мамық және 1 кг құм. Қайсы ауыр?
– Оқушы мектепке бір сағат жүреді. Егер ол әпкесімен бірге жүрсе, оған қанша уақыт қажет?
– 5 таяқшадан 2 үшбұрыш жасаңыз.
– Көшеде 2 әкесі, 2 ұлы және немересі бар ата жүрді. Көшеде қанша адам жүрді?
– 2 бала 2 сағат бойы хоккей ойнады. Олардың әрқайсысы қанша сағат ойнады?
– Қандай сан артық: 126, 423, 375, 542? (542, өйткені 3-ке бөлінбейді).
Тапсырмалардың осы түрін қолдану ойлаудың барлық түрлерін дамытуға ықпал етеді [7].
Әдебиет:
1. Богданова Т. Г. Сурдопсихология. — М., 2002.
2. Соловьева И. М. Есту қабілеті зақымдалған балалардың психологиясы. — М., 1971.
3. Розанова Т. В. Есту қабілеті зақымдалған балалардың ойлауын және есте сақтау қабілетін дамыту. — М., 1978.
4. Яшкова Н. В. Есту қабілеті зақымдалған балалардың көрнекі ойлауы. — М., 1988.
5. Гелевич И. М., Коровина К. Г. Логикалық ойлауды дамыту және нашар еститін оқушылардың ғылым негіздерін меңгеру ерекшеліктері. — М., 1978.
6. Тигранова Л. И. Есту қабілеті зақымдалған балалрдың логикалық ойлауын дамыту. — М., 1991.
7. Назарова Л. П. Есту қабілеті зақымдалған балалардың естіп қабылдауын дамыту. — М., 2007.
