Статья посвящена теоретическим основам изучения самосознания у дошкольников. В статье рассматриваются основные черты понятия «самосознание», структура самосознания с точки зрения отечественных и зарубежных авторов. Также уделяется внимание особенностям самосознания детей разного дошкольного возраста.
Ключевые слова : самосознание, дошкольный возраст, изучение самосознания, структуры самосознания, особенности самосознания у дошкольников.
Психологияда ўз-ўзини англаш психик ҳодиса, шахснинг ўзини фаолият субъекти сифатида англаши тушунилади, бунинг натижасида шахснинг ўзи ҳақидаги тасаввурлари руҳий «образ-мен» га шаклланади. Бола «мен» каби ўзини дарҳол англамайди; биринчи йилларда у ўзини номи билан чақиради — атрофидагилар уни шундай чақиради; у биринчи навбатда бошқа одамларга нисбатан мустақил субъект сифатида эмас, балки улар учун объект сифатида ўзи учун мавжуд деб ҳисоблайди [1].
Бу ёшда, атрофдаги объектив дунё бола учун ғайриоддий қизиқарли бўлади. Бола учун объектлар билан ҳаракат қилиш усулларини ўзлаштириш, улардан тўғри фойдаланишни ўрганиш, уларнинг хусусиятларини ўрганиш жуда муҳимдир. Бола, гўё ҳақиқатни синаб кўради, инсоният томонидан яратилган объектив дунёга киради. Айнан шу ёшда бола уйнинг илгари унга етиб бўлмайдиган барча бурчакларига кириб боради, баъзан хавфли нарсалар билан тажриба ўтказади. Энди ўзи ҳақидаги ғояларнинг манбаи нафақат катталарнинг ҳиссий муносабати, балки боланинг объектив дунёни ўзлаштириш соҳасидаги ютуқлари бўлиб хизмат қилади. Шу сабабли, ушбу босқичда ота-оналарнинг жуда муҳим вазифаси болага объектив воқеликни ўзлаштиришга ёрдам бериш, унинг қизиқиши ва ташаббусини қўллаб-қувватлаш, объектлар билан қандай ҳаракат қилишни, уларнинг яширин хусусиятларини кўрсатишдир. Бу ёшда болага нафақат хайрихоҳ эътибор, балки катталар томонидан унинг ҳаракатлари, ютуқлари ижобий баҳоланиши керак [2].
Ҳозирги вақтда мактабгача ёшдаги болаларда ўз-ўзини англашни ўрганиш муаммоси жуда долзарбдир. Мактабгача ёш — бу ўз-ўзини англаш шакллана бошлаган дастлабки давр. Айнан шу даврда бола ўзини, мотивлари ва инсоний муносабатлар оламидаги эҳтиёжларини англайди. Шунинг учун бу даврда ўз-ўзини англашни шакллантириш учун пойдевор қўйиш жуда зарур. Бу болага ўзини, унинг имкониятларини тўғри баҳолаш имконини беради. Дарҳақиқат, «ўз-ўзини англаш» аниқ талқинга эга бўлмаган энг қийин атамалардан биридир. Бироқ, ўз-ўзини англаш кўпинча одамнинг ўзи ҳақидаги ғоялар тизими сифатида қаралади [3].
Маълумки, ўз-ўзини англаш мактабгача ёшда шакллана бошлайди, у мактабгача ёшдаги боланинг марказий неоплазмаси ҳисобланади. Шу сабабли, унинг шаклланишининг энг муҳим шарти ўз-ўзини англашни энг яхши ривожлантириш учун психологик шароитларни ўз вақтида аниқлаш ва болада унинг оғишларининг кирувчи сабабларини инобатга олиш бўлади.
«Онг фақат инсонга хос бўлган психика ривожланишининг энг юқори даражасидир» — бу тушунча махсус луғатларда шундай талқин қилинади, аммо бундай таъриф унинг тўлиқ хилма-хиллигини акс эттирмайди. Албатта, бу атаманинг янада мураккаб, тушуниш қийин бўлган таърифлари мавжуд бўлиб, уларда онгнинг энг муҳим белгиларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Масалан, рус файласуфи ва психологи А. Г. Спиркин томонидан берилган таърифда: «Онг миянинг фақат инсонга хос бўлган ва нутқ, ҳаракатларни дастлабки ақлий қуриш ва уларнинг натижаларини кутиш билан боғлиқ бўлган энг юқори функциясидир» — деб келтирилади [4].
Ўз-ўзини англаш мактабгача ёшнинг охирига келиб, интенсив, интеллектуал ва шахсий ривожланиш туфайли шаклланади, у одатда мактабгача ёшдаги боланинг марказий муаммоси ҳисобланади. Ўз-ўзини ҳурмат қилиш даврнинг иккинчи ярмида дастлабки соф ҳиссий ўзини ўзи қадрлаш («мен яхшиман») ва бошқа бировнинг хатти-ҳаракатларини оқилона баҳолаш асосида пайдо бўлади. Бола биринчи навбатда бошқа болаларнинг ҳаракатларини баҳолаш қобилиятини, кейин эса ўз ҳаракатлари, ахлоқий фазилатлари ва кўникмаларини эгаллайди. Унинг ўзини ўзи қадрлаши деярли ҳар доим ташқи баҳолашга, биринчи навбатда яқин катталарнинг баҳосига тўғри келади.
Шундай қилиб, эрта ёшда ютуқлардан ғурурланиш каби ўзини ўзи англаш шакли пайдо бўлади, ривожланишнинг ушбу босқичида боланинг ўзини ўзи қадрлаши унинг объектлар дунёсини ўзлаштиришдаги муваффақият даражасига ва катталар томонидан баҳоланишига боғлиқ. Шу сабабли, бу ёшда болага яқин катталарнинг малакали, доно йўл-йўриқлари, биргаликдаги объектив фаолиятда ёрдамлари, унинг ташаббуси ва тобора ортиб бораётган мустақиллигини қўллаб-қувватлаши, эришган ютуқларини ижобий баҳолаш жуда муҳимдир [5]. Шунингдек, ўз-ўзини англашни ўрганишнинг муҳим нуқталаридан бири мактабгача ёшдаги болаларда ўз-ўзини англаш хусусиятларини тавсифлашдир. Ҳаётнинг дастлабки етти йилида боланинг ўз-ўзини англашининг пайдо бўлиши ва ривожланишининг асосий омили — бу шахслараро муносабатларнинг, жумладан, катталар билан мулоқотнинг ривожланишидир.
Мактабгача ёшдаги болаларнинг ўз-ўзини англаш хусусиятларини ўрганиш ҳам бизнинг мавзумизда долзарб бўғиндир, чунки мактабгача ёшдаги ўз-ўзини англаш ривожланишдаги жуда муҳим ютуқ бўлиб, бу болалар шахсини янада шакллантириш ва ривожлантиришга таъсир қилади. Н.Картышованинг таъкидлашича, ўз-ўзини англаш бизга туғилишдан генетик жиҳатдан берилмайди, у ёш билан, тажриба орттириш билан ва ҳоказолар билан ривожланади. Бундан ташқари, онгнинг рудименти аллақачон гўдаклик даврида пайдо бўлади ва «мен» ни англаш мактабгача ёшдаги боланинг ҳаётининг учинчи йилининг охирида пайдо бўлади [6].
Айнан шу даврда бола катталар ёрдамисиз турли хил объектив ҳаракатларни амалга оширади. Бу асрнинг айниқса муҳим ютуқлари — тик туриш, нутқ, объект-манипуляция фаолияти, мағрурлик ва уят ҳисси пайдо бўлади. Бу давр охирида бола биринчи марта ўзини шахс сифатида тасдиқлай бошлайди. Мактабгача ёшдаги бола ўзини катталар билан солиштиришни бошлайди. У катталар каби бўлишни хоҳлайди, худди катталар каби ҳаракатларни бажаришга ҳаракат қилади.
Болада иродани ифодалаш истаги пайдо бўлади: у мустақилликка интилади, ўз хоҳиш-истакларини катталар хоҳишига қарши қўяди. Айнан шу даврда эрта ёшдаги инқироз юзага келади. Катталар билан мулоқот қилишда жиддий қийинчиликлар, ўжарлик, негативизм, ўз хоҳиш-иродасини амалга ошириш, норозилик кайфияти, катталарнинг қадрсизланиши, деспотизмга интилиш мавжуд. Л. С. Выготский бу ҳодисани симптомларнинг етти юлдузи деб атади [7].
Э. Сухова катта мактабгача ёшдаги ўз-ўзини англаш фаолиятнинг етакчи тури — ролли ўйин орқали шакллантирилишини таъкидлайди. Ролли ўйин бошқа болаларнинг иштирокини ўз ичига олади ва улар билан алоқа қилмасдан мумкин эмас. Тенгдошлар билан мулоқот, албатта, фикр алмашиш, билим, баҳолашни ўз ичига олади. Мактабгача ёшдаги болалар мулоқот тилини ўрганиш, жамоада ишлаш ва ҳоказо. Шунга кўра, бу боланинг ўзини ўзи билишни бошлашига олиб келади. У атрофдаги бошқа одамларни баҳолаш қобилиятини ривожлантиради ва мактабгача ёшнинг охирига келиб, бола ўзини тенгдошлари билан солиштиришни ўрганади. Бу ўз-ўзини англашнинг муҳим таркибий қисмидир [8].
Шундай қилиб, биз ўз-ўзини англаш мактабгача ёшданоқ шакллана бошлайди деган хулосага келдик, шунинг учун боланинг энг яхши ривожланиши учун психологик шароитларни ўз вақтида аниқлаш ва оғишларнинг кирувчи сабабларини олдини олиш учун ушбу ҳодисани ўрганишимиз керак. Турли ёшдагилар ўз-ўзини англашнинг ривожланишининг маълум босқичлари билан тавсифланади.
Адабиёт:
- Васильева В. Ю. Специфика развития самосознания в старшем дошкольном возрасте [Электронный ресурс] / В. Ю. Васильева // Молодой ученый: науч. эл. журн. — 2018. — № 19. — С. 366–367.
- Выготский Л. С. Вопросы детской психологии [Текст]: уч. пособ. / Л. С. Выготский. — М.: Издательство Юрайт, 2019. — 160 с.
- Кон И. С. Открытие Я [Текст]: уч.пособ. /И. С. Кон. — М.: Политиздат, 1978. — 367 с.
- Маралов, В. Г. Основы самопознания и саморазвития [Текст]: уч.пособ. / В. Г. Маралов. — М.: ACADEMA, 2004. — 256 с.
- Нижегородцева Н. В. Психолого-педагогическая готовность ребенка к школе / Н. В. Нижегородцева, В. Д. Шадриков. Москва: ВЛАДОС, 2014. 256 с.
- Спиркин А. Г. Сознание и самосознанием [Текст]: монограф. / А. Г. Спиркин. — М.: Политиздат, 1972. — 303 с.
- Сухова Е. И. Формирование личностной компетенции у детей старшего дошкольного возраста // Воспитание дошкольников. 2012. № 4. С. 410.
- Федорова О. В. Лидерство в спорте. / О. В. Федорова, Е. Н. Фоминова // Педагогіка, психологія та медико-біологічні проблеми фізичного виховання і спорту. — Харьків, ХОВНОКУ-ХДАДМ, 2009. — № 10. С. 258–260.
