Түркістан обылысындағы ауыл шаруашылығындағы шағын және орта бизнестің жай-күйі туралы материал ұсынылды және өңірдің ауыл шаруашылыңындағы шағын және орта бизнес қыметінің дамуына кедергі келтіретін өзекті мәселелер анықталды. Агробизнес саласындағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін облыс аумағында қолайлы жағдай жасауға бағытталған негізгі қолдау шаралары анықталды. Мақалада мемлекеттің маңызды функциясы-кәсіпкерлік белсенділіктің өсуін ынталандыратын тиісті ортаны құру және жетілдіру. Мемлекеттік қолдау шараларын іске асыру кезінде басым бағыттар айқындалды: шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын дамыту және кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне тікелей қаржылық қолдау көрсету.
Кілт сөздер: ауыл шаруашылығы, агроөнеркәсіптік өндіріс, шағын және орта бизнес субъектілері, ауыл шаруашылығы өнімі.
Представлен материал о состоянии малого и среднего бизнеса в сельском хозяйстве Туркестанской области, выявлены актуальные проблемы, препятствующие развитию малого и среднего бизнеса в сельском хозяйстве региона. Определены основные меры поддержки, направленные на создание благоприятных условий для развития малого и среднего предпринимательства в сфере агробизнеса на территории области. В статье рассматривается важнейшая функция государства-создание и совершенствование соответствующей среды, стимулирующей рост предпринимательской активности. При реализации мер государственной поддержки определены приоритетные направления: развитие инфраструктуры поддержки малого и среднего предпринимательства и оказание прямой финансовой поддержки субъектам предпринимательской деятельности.
Ключевые слова: сельское хозяйство, агропромышленное производство, субъекты малого и среднего бизнеса, сельскохозяйственная продукция.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау ұлттық экономиканы табысты дамыту, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторларының бірі болып табылады. Сондықтан мемлекеттің маңызды функциясы-кәсіпкерлік белсенділіктің өсуін ынталандыратын тиісті ортаны құру және жетілдіру. Кәсіпкерлік қызметті реттеу, әрине, кез-келген кәсіпорынның немесе кәсіпкерлік құрылымның ішкі әлеуметтік-экономикалық сипатын ескеруді қамтиды, алайда кәсіпкерліктің институционалды ортасын қалыптастыру және жетілдіру мәселелері мемлекеттің реттеуші қызметінде маңызды орын алады.
Елдің және жалпы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақтылығы көбінесе ауылшаруашылық және Агроөнеркәсіптік өндірісті жүргізудің тиімділігіне байланысты. Мақалада Түркістан облысының Жер әлеуеті Ауыл шаруашылығын дамыту жүйесіндегі негізгі элемент ретінде қарастырылады. Зерттеудің мақсаты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің бірыңғай тізілімінің деректері негізінде өңір экономикасындағы шағын және орта бизнес кәсіпорындарының пайыздық арақатынасы және ЖІӨ құрылымындағы шағын ауыл шаруашылығы кәсіпкерлік субъектілерінің үлесі анықталды. Соңғы 5 жылдағы АӨК саласындағы шағын және орта бизнес қызметінің көрсеткіштерін талдау негізінде өңірдің АӨК даму серпіні ұсынылды.
Агроөнеркәсіптік кешенде жетекші рөл ауыл шаруашылығы саласына беріледі. Қазақстан Республикасының әртүрлі климаттық жағдайлары мен ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ауқымды алаңдары қалыпты жылу белдеуінің барлық дерлік дақылдарын өсіруге және мал шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді [1].
Қазақстан Республикасының Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуішіне сәйкес ауыл шаруашылығы негізгі салалары:
— ауыл шаруашылығы саласына арналған өндіріс құралдарын өндіретін және оны техникамен, жабдықпен, құрама жеммен, өсімдіктер мен жануарларды қорғау құралдарымен, тыңайтқыштармен жабдықтайтын салалар, сондай-ақ ауыл шаруашылығы саласына өндірістік-техникалық қызмет көрсетумен айналысатын салалар;
— өсімдік шаруашылығы — Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласының негізі. Елде жаздық бидай өсіріледі, ол тек ішкі нарықта ғана емес, сонымен қатар сыртқы нарықта да сатылады. Күріш, қарақұмық, арпа, сұлы, тары және жүгері сияқты дақылдардың таралуын атап өткен жөн. Қант қызылшасы мен майлы дақылдарға (күнбағыс, рапс) едәуір егіс алқаптары бөлінген. Тоқыма өнеркәсібі үшін мақта мен зығыр өсіріледі. Сонымен қатар, картоп, алма, қауын және жүзім сияқты дақылдар өсіріледі;
— мал шаруашылығы — ірі қара мал (ет, сүт өндірісі), қой, жылқы, түйе, шошқа, ешкі және құс өсіру сияқты салаларда дамуда;
— балық және орман шаруашылығы, аңшылық;
— ауыл шаруашылығы шикізатын дайындаумен, сақтаумен, қайта өңдеумен және дайын өнімді сатумен айналысатын салалар [2].
Қазақстан Республикасының ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығы салаларының үлесі
|
Көрсеткіштердің атауы |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
2020 |
2021–6 ай |
|
ЖІӨ, млрд теңге |
46 971,20 |
54 378,90 |
61 819,50 |
69 532,60 |
70 649 |
32 43,9 |
|
ауыл шаруашылығы саласы, млрд теңге |
2 140 |
2 456,30 |
2 717,50 |
3 105,60 |
3 808,90 |
938,6 |
|
ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығы саласының үлесі, % |
4,6 |
4,5 |
4,4 |
4,5 |
5,4 |
2,9 |
|
Ауыл шаруашылығы саласындағы жалпы өнім шығару (қызмет көрсету) |
3 701 |
4 092 |
4 498 |
5 128 |
6 364 |
1 517 |
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігінің Ұлттық статистика бюросы.
2016–2020 жылдары Қазақстанның ЖІӨ-нің нақты өсімі 50,4 % — ды құрады, бұл ретте ЖІӨ-дегі СХО үлесі 4,6 % — дан 5,4 % — ға дейін аздап ұлғайды. 2021 жылғы 01 шілдедегі жағдай бойынша ЖІӨ-нің жалпы көлеміндегі СХО үлесі 2021 жылғы бірінші жартыжылдықта 2,5 базистік тармаққа төмендеген кезде 2,9 % — ды құрады.
Ауыл шаруашылығы салаларына жалпы өнім шығару (қызмет көрсету) бес жыл ішінде 2 663 млрд теңгеге (1,7 есе) ұлғайды, бұл ретте өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының үлесі тұрақты болды.
Кез-келген елдің экономикасында агроөнеркәсіптік өндіріс елдің экономикалық және қанағаттанушылық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін маңызды рөл атқарады. Бұл процеске ауыл шаруашылығындағы шағын және орта бизнес субъектілері айтарлықтай үлес қосады. Барлық ауыл шаруашылығы алқаптарының 30 % — ға жуығы осы шағын және орта бизнес субъектілерінің пайдалануында, елдің ауыл шаруашылығы өнімдерінің жартысынан астамын сондай-ақ шағын аграрлық тауар өндірушілер өндіреді [3]. Шағын және орта бизнес қатарына төмендегі кестеге сәйкес кәсіпкерлік субъектілерді жатқызамыз.
Кәсіпкерлік субъектілерінің санаттары
|
№ |
Санаттары |
Жұмыскерлерінің жылдық орташа саны |
Жылдық орташа кірісі |
Айлық есептік көрсеткіш |
Еселенген мөлшері (тг) |
|
1 |
Шағын кәсіпкерлік субъектілері |
100 |
300 000 |
3 063 |
918 900 000 |
|
2 |
Микрокәсіпкерлік субъектілері |
15 |
30 000 |
3 063 |
91 890 000 |
|
3 |
Орта кәсіпкерлік субъектілері |
100–250 |
300 000–3 000 000 |
3 063 |
918 900 000–9 189 000 000 |
|
4 |
Ірі кәсіпкерлік субъектілері |
250 |
3 000 000 |
3 063 |
9 189 000 000 |
*2015 жылғы 29 қазандағы № 375-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік Кодексінің 2-тарау, 24-бабына сәйкес құрастырылған
Бұдан басқа, аграрлық экономиканың осы сегменті ауыл халқының жұмыспен қамтылуын және кірістерін арттыруды қамтамасыз етеді [4]. Осыған байланысты осы зерттеудің мақсаты — ҚР Ауыл шаруашылығында шағын және орта бизнестің жұмыс істеу проблемаларын анықтау өзекті болып табылады.
Қазіргі нарықтық жағдайлардың жағдайын талдай отырып, агроөнеркәсіптік кешенді құрайтын кәсіпорындардың біртұтас экономикасы жоқ деп айтуға болады. Агроөнеркәсіптік кешен жұмысының күрделілігі көбінесе туындайтын проблемалардың себебі болып табылады, сонымен қатар байланыс саласына әсер етеді. Бұл проблеманы жою қажет, өйткені АӨК басқа салалар өнімдерінің маңызды тұтынушыларының бірі болып табылады, азаматтар үшін көптеген жұмыс орындарын ашады [5].
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігінің Ұлттық статистика бюросы.
Қазіргі заманғы кәсіпкерлік субъектілеріне, әсіресе оның шағын және орта өкілдеріне өңірлер экономикасын тұрақты дамыту процестерін құруда ерекше мән беріледі. Агроөнеркәсіптік кешенде шағын және орта бизнес субъектілерінің қалыптасуы күрделі, жүйелі, кешенді міндет болып табылады. оның шешімі экономикалық, институционалдық, Әлеуметтік және басқа факторлар мен жағдайлардың әртүрлілігі мен үйлесуіне байланысты [6].
2021 жылғы 01 шілдедегі жағдай бойынша ауыл шаруашылығы саласының жалпы өнім шығару (қызметтер көрсету) құрылымының 94 % — ы мал шаруашылығына (1 425 млрд теңге), 4,9 % — ы өсімдік шаруашылығына (75 млрд теңге) және 0,1 % — ы басқа да кіші салаларға (ауыл шаруашылығы қызметтері, балық және орман шаруашылығы, аңшылық) тиесілі болды. 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында мал шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемінің өсуі тірі салмақта мал мен құсты сою көлемінің 5,5 % — ға, шикі сиыр сүтін сауудың 3,2 % — ға ұлғаюына байланысты [7].
2022 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілер саны өткен жылғы тиісті кезеңдегі сәйкес мерзіммен салыстырғанда 5 % өсті [8]. Яғни 2021 жылы бұл көрсеткіш 1, 61 млн болса, 2022 жылы 1,69 млн-ға артып отыр. Алайда шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің бірыңғай тізілімінің деректері бойынша Қазақстан Республикасында 1,43 млн-ға жуық шағын және орта кәсіпкерлік кәсіпорындары жұмыс істейді, оларда жұмыспен қамтылғандар саны 3,47 млн, бұл экономикада жұмыс істейтіндердің жалпы санының 39 % — ын құрайды.
ЖІӨ-дегі шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің үлесі жалпы Қазақстан бойынша шамамен 31,6 % құрайды, ал дамыған елдердің ЖІӨ құрылымында — 50 %-дан астамын үлесін алады.
Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша ауыл шаруашылығы саласының жалпы өнім шығаруы жайында айтатын болсақ, Түркістан облысының үлесі төмендегі суретке сәйкес нәтиже көрсетіп отыр.
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігінің Ұлттық статистика бюросы.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен ынталандырудың институционалдық инфрақұрылымы іс жүзінде, егер тікелей болмаса, онда жанама түрде президенттік билікке бағынады [9]. Оған: қаржы Министрлігінің кедендік және қаржылық бақылау комитеттері; Қаржы министрлігінің Салық комитеті; Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агенттігі; Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау агенттігі; экономикалық қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі жатады.
Қазақстан Республикасында реттеушілік және кәсіпкерлікті қолдайтын функцияларды іске асыратын инфрақұрылымға бірқатар институттар тиесілі. Бұл бағыттағы орталық атқарушы орган Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі болып табылады, оның құрылымына кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және нормативтік құқықтық реттеу жөніндегі функцияларды іске асыратын кәсіпкерлікті дамыту департаменті кіреді [10]. Департаменттің негізгі міндеттері: кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасау, инвестициялар тарту бойынша іс-шаралар әзірлеу, сондай-ақ кәсіпкерлердің шенеуніктердің құқыққа қарсы әрекеттеріне өтініштері мен шағымдары бойынша шаралар қабылдау болып табылады. Өңірлік деңгейде республикада әкімдіктер жанынан кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттері құрылды.
«Кері байланысты» ұйымдастыру үшін орталық атқарушы органдар деңгейінде «Атамекен» Қазақстан Республикасының Ұлттық Кәсіпкерлер Палатасы құрылды (орыс. — Отан). Палатаның негізгі міндеттері: кәсіпкерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау, бизнес жұмысының заңнамалық және өзге де нормативтік қағидаларын қалыптастыру процесіне барлық кәсіпкерлердің кеңінен қамтылуын және тартылуын қамтамасыз ету болып табылады. Ұлттық палатаның қызметі іскерлік және инвестициялық ахуалды жақсартуға, елде ұлттық, сондай-ақ шетелдік инвесторлар үшін бизнес жүргізу жағдайларының тұрақтылығы мен дамуына бағытталған.
Бүгінде елімізде бизнесті қолдау мақсатында ҚР Үкіметі ШОБ — қа бұрын берілген және берілген кредиттерді субсидиялауға бағытталған «Бизнестің жол картасы-2020" бағдарламасын іске асыруда. Сонымен қатар, ол ШОБ субъектілерін сауықтыруға және кәсіпкерліктің валюталық тәуекелдерін төмендетуге бағытталған [11].
2020 жылдың қорытындысы бойынша микро, шағын және орта кәсіпкерлік арасында ең танымал бағдарламалардың бірі — «Бизнестің жол картасы — 2025" бағдарламасына сұраныс артты, оның негізгі операторы «Даму» Қоры болып табылады. Осы бағдарлама шеңберінде 2020 жылы 18 916 жоба, ал 2019 жылы барлығы 4 128 жоба қолдау тапты.
Сондай-ақ Қазақстанда бизнесті қолдаудың басқа да мемлекеттік бағдарламалары жұмыс істейді:" Өнімділік–2020"«, Экспорт–2020"«, Агробизнес–2020"«, Жұмыспен қамту 2020 Жол картасы " және Моноқалаларды дамытудың 2012–2020 жылдарға арналған бағдарламасы және т. б.
Дегенмен, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін тікелей субсидиялау іс жүзінде қолданылмайды (тұтастай алғанда, егер сөз бизнес туралы болса, бұл қадам орынды болып табылмайды). Мемлекет «Даму» Қоры арқылы, сондай-ақ ШОБ көмек бағдарламалары шеңберінде басым салалар бойынша осындай субъектілерді жеңілдікпен кредиттеуге жәрдемдесуді жүзеге асырады. Мұны басым салаларды мемлекеттік ынталандырудың жеткілікті тиімді нысаны деп атауға болады. Мұны мемлекеттік ынталандырудың тиімді түрі деп атауға болады.
Қорытынды
Нысаналы модельді енгізу өңірлерде кәсіпкерлікті қолдаудың базалық инфрақұрылымын қалыптастыруға, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері мен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруды жоспарлап отырған азаматтар үшін қолдау шараларының қолжетімділік деңгейін арттыруға бағытталған. Мақсатты модель «Түркістан өлкесінің инвестициялық климатын жақсарту» аймақтық басым жобасы аясында жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда елдің АӨК-ін дамытудың басты ынталандырмасы шағын және орта бизнесті дамыту перспективалары болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешен-тұтастай алғанда мемлекеттің, атап айтқанда әрбір өңірдің азық-түлік қауіпсіздігі проблемасын шешудің басым бағыттарының бірі ретінде шағын және орта бизнесті дамытуды көздейтін стратегиялық маңызды торап.
Әдебиет:
- Гусов А. З., Байтурсунов А. А. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу және қолдау жүйесінің ерекшеліктері //Ресей кәсіпкерлік академиясының ғалымдары. — 2017. — Т. 16. — №. 4. — Б.210–221.
- Темірбекова А. Б., Дуламбаева Р. Т. аграрлық сектордағы кәсіпкерліктің перспективалық нысандары //ҚазҰУ Хабаршысы. Серия Экономикалық. — 2012. — Т. 90. — №. 2. — Б.37–41.
- Копченов А. А. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығындағы шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері //"ғылым жетістіктері-агроөнеркәсіптік өндіріс»атты LIV халықаралық ғылыми–техникалық конференция материалдары/ред. докт. тех. Свечников атындағы ғылым.- Челябинск: ЧГАА, 2015.–ЧІ–409 с. — С. 149.
- Тубалец А. А., Толмачев А. В. АӨК шағын және орта аймақтық бизнесінің қызмет ету мәселелері //университет хабаршысы (мемлекеттік басқару университеті). — 2011. — №. 19. — Б.223.
- Солодкина Л. А., Шукшин М. И. Экономическое содержание инвестиционного механизма системы агросервиса //Вестник Челябинской государственной агроинженерной академии. — 2014. — Т. 68. — С. 138–144.
- Аржанцев Д. А. Субъекты малого предпринимательства в сельском хозяйстве и их особенности //Роль молодежи в инновационном развитии АПК: сб. тр.—М.: НИПКЦ Восход-А. — 2010. — С. 27–36.
- «Атамекен» Қазақстан Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының ресми сайты: http://palata.kz/ru/.
- Национальное Статистическое Агентство РК. Ежегодные отчеты. http://www.kazstat.kz/
- «Даму» КДҚ " АҚ ресми сайты: https://www.damu.kz/.
- Шейкин Д. Сельское хозяйство Казахстана. — 2018.
- Джусибалиева А. К., Абдыкерова Г. Ж. Государственная поддержка занятости в сельском хозяйстве Казахстана //Проблемы агрорынка. — 2018. — №. 2. — С. 215–224.
