Ибн Баттутаның Орта Азия тарихының салыстырмалы түрде аз зерттелгені туралы хабарларына көптеген шығыстанушылар ерекше назар аударған. Ибн Баттута жеке әсерлерге негізделген өзінің қызықты жазбаларымен сол кездегі жергілікті хронистер жазбаған көптеген мәселелермен толықтырады. Ибн Баттутаның сол кезеңдердің қалалары мен қала өмірі туралы көптеген әңгімелері басқа еңбектерде көрініс таппаған. Және де Ибн Баттута қалдырған деректерден қазақтардың мұсылмандығы мықты екенін, олардың мешіттері арбаға тиеп алатын киіз үй болғанын көреміз. Оның саяхаттары өте қысқа сипатталған, бірақ соған қарамастан ол көрген жерлері туралы бірқатар қызықты мәліметтерді хабарлайды. Ибн Баттутаның саяхаттары араб саяхатшыларының еңбектерінде ерекше орын алады және Орта Азияға Марко Полоның Еуропа үшін жасаған сапарларынан кем түспеді. Тарих пен географияны, мәдениет, өнер тарихын және қазіргі уақытта біздің Орта Азия республикаларында тұратын халықтардың қоғамдық және саяси өмірінің басқа да салаларын зерттеуде ибн Баттута еңбектері аса маңызды.
Кілт сөздер: Африка, Танжер, география, Орта Азия, Араб түбегі.
На сообщения Ибн Баттуты о сравнительно малоизученной истории Средней Азии обращали особое внимание многие востоковеды. Ибн Баттута дополняет своими интересными трудами, основанными на личных впечатлениях, многие проблемы, которые не были написаны местными хронистами того времени. Многие рассказы Ибн Баттуты о городах и городской жизни тех времен не нашли отражения в других работах. И из данных, оставленных Ибн Баттутой, видно, что казахи сильны мусульманством, их мечети представляли собой юрты, которые они могли грузить на телегах. Его путешествия описаны очень кратко, но, тем не менее, он сообщает ряд интересных подробностей о местах, которые он видел. Путешествия Ибн Баттуты занимают особое место в трудах арабских путешественников и не уступают путешествиям Марко Поло в Среднюю Азию для Европы. В изучении истории и географии, истории культуры, искусства и других сфер общественной и политической жизни народов, проживающих в настоящее время в наших среднеазиатских республиках, особенно важны труды ибн Баттуты.
Ключевые слова: Африка, Танжер, география, Орта Азия, Арабский полуостров.
Кіріспе. Өз заманының әйгілі географ-саяхатшыларының бірі Ибн Баттута 1304 жылы Африканың солтүстік-батысындағы портты қала Танжерде (Марокко) дүниеге келген. Оның балалық және жастық шағы туралы мәлімет аз. Оның толық аты-жөні Шамс ад-Дин Әбу Абдулла Мұхаммед ибн Абдулла әл-Ләуати ат-Танжи оның бербер тайпасынан шыққан Абдулланың ұлы екенін көрсетеді. «Ибн Баттута» есімі оның Баттута есімді белгілі бір адамның ұрпағы екенін білдіреді. Жастайынан дін ілімі мен заң ғылымдарын меңгерген, медреседе оқыған. Ибн Баттута өзінің алғашқы сапарын 22 жасында бастады және оның он жылдан астам уақытқа созылатынын ойламады. Солтүстік Африкаға, Таяу Шығысқа, Йеменге, Шығыс Африкаға, Араб түбегіне саяхат жасап, одан кейін Кавказ, Астрахань, Константинополь және Орталық Азияда болды. Ауғанстаннан өткеннен кейін Үндістанға жетіп онда бірнеше жыл өмір сүреді, Цейлон, Мальдив, Индонезия, Қытайда болады. Содан кейін Ибн Баттута Мароккоға оралды, бірақ бірнеше жылдан кейін ол қайтадан сапарға аттанады: алдымен Пиреней түбегіне, содан кейін Батыс және Орталық Африкаға. Жалпы, Ибн Баттута 120 700 шақырымды еңсерді, бұл XIV ғасыр саяхатшылары үшін таңғажайып дүние. 1354 жылдың басында Фес қаласына оралған саяхатшы «Қалалардың ғажайыптары мен саяхаттың ғажайыптары туралы ойлайтындарға арналған сыйлықтар» кітабын жазды [1].
Ұлы географ 1325 жылы 14 маусымда Танжерден шығысқа қарай жолға шығып, мұсылмандардың қасиетті қаласы — Меккеге қажылық жасап, Мединадағы Мұхаммед пайғамбардың қабіріне баруды көздеді. «Мен жалғыз жүрдім, — деп жазады ибн Баттута, — жол-жөнекей менің көңілімді көтерер жолдассыз, барып қосылатын керуенсіз; мені батылдық, жанымның күшті ұмтылысы және асыл ғимараттарды көруге деген құштарлық оятты. Мен ер және әйел достарыммен қош айтысуға, құстар ұяларын тастап кеткендей, Отанымнан кетуге бел будым. Менің ата-анам сол кезде өмірдің орта шағында болған, мен де, олар сияқты, оларды тастағанымда, көп қайғы-қасіретке ұшырадым; мен ол кезде жиырма екі жаста едім» — деп кейбір естеліктерінде жазады. Көптеген еңбектерінде Дамаск оны «басқа қалалардың сұлулығынан да қатты» таң қалдырғанын, әсіресе алтын, асыл тастар, мәрмәр плиталар және керемет түрлі-түсті мозаикамен безендірілген үлкен Умайяд мешіті жайлы айтады. Жолда ибн Баттута өзіне жар тауып, Дамаскіде ол үшінші рет үйленеді. 1326 жылы қажылар керуені Меккеге жетеді. Бұл қасиетті қалаға қажылық әрбір мұсылманның бес негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Ибн Баттута Мұхаммед пайғамбар жерленген Медина қаласына да барды.
Негізгі бөлім. Көптеген шығыстанушылар Орталық Азияның салыстырмалы түрде аз зерттелген тарихы туралы Ибн Баттутаның хабарларына ерекше назар аударды. Ол өзінің жеке әсерлеріне негізделген қызықты еңбектерімен, сол кездегі жергілікті шежірешілер жазбаған көптеген мәселелермен толықтырады. Ибн Баттутаның сол кездегі қалалар мен қала өмірі туралы көптеген әңгімелері басқа еңбектерде көрсетілмеген. Ал Ибн Баттута қалдырған деректерден қазақтардың ислам дінінде күшті екені, мешіттері арбаға тиейтін киіз үй болғаны анық. Оның саяхаттары өте қысқаша сипатталған, бірақ соған қарамастан ол көрген жерлері туралы бірқатар қызықты мәліметтер береді. Араб саяхатшыларының жазбаларында Ибн Баттутаның саяхаттары ерекше орын алады және Марко Полоның Еуропа үшін Орталық Азияға жасаған саяхаттарынан еш кем түспейді. Тарих пен географияны, мәдениет тарихын, өнерін және қазіргі кезде біздің Орта Азия республикаларында тұратын халықтардың қоғамдық-саяси өмірінің басқа салаларын зерттеуде Ибн Баттута еңбектерінің маңызы ерекше.
Біраз уақыттан кейін Испаниядағы Андалусия сияқты мұсылман елдерін аралап, екінші сапарын бастады. Үшінші сапарда: Ұлы Сахара — Судан — Орталық және Солтүстік Африкаға. Ибн Баттута өмірінің көп бөлігін саяхаттаумен өткізді. Ол сол кезде қарапайым көлікпен мүмкін еместей көрінетін ұзақ жолдарды жүріп өтіп, мұсылман елдері мен мұсылмандармен байланысты барлық халықтарды аралады. Олардың тарихы, географиясы, этномәдени ерекшеліктері туралы мәліметтер жинады. Ол сапарында басшылармен, еліміздің құрметті азаматтарымен, сондай-ақ барлық деңгейдегі адамдармен кездесті. Олардың әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін, тамағын жан-жақты зерттеген. Биліктегілердің, лауазым иелерінің дүрдараздықтарын, күресі мен соғыстары жайлы маңызды мәліметтер жинақтады. Саяхатының соңында отаны Танжаға қайтқанда, түртіп алған мәліметтерін, естіген-білген маңызды жағдаяттарды Марокко сұлтаны Әбу Инанның өтінішімен Ибн Жүзәйға баяндады. «Ибн Батутаның саяхатнамасы» атты еңбек орта ғасырдағы мұсылман елдер, басқа да көршілес елдердің тарихы, жағрапиясы, фольклоры мен этнологиясы, діни, қоғамдық әрі ғылыми жағдайы жайлы құнды, нақты әрі мол мәліметтер береді. Оның Судан мен Нигерия аймақтарын алғаш ашқанын да «Саяхатнамадан» байқаймыз. Олардың Еділ жағасындағы Сарай қаласы туралы жазғанын соңғы археологиялық олжалар растайды.
Анықтама мұсылман елдерінің тамақ, киім-кешек, әдет-ғұрып, этнология және фольклор, сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік-мәдени деңгейі мен құрылымы саласындағы маңызды еңбектердің бірі ретінде танылған. Бұл еңбек Ибн Баттутаның кім екенін де ашады. Өйткені ол табиғаттан гөрі адамдарға көбірек көңіл бөлетін. Табиғатты сипаттау өте аз, егер бар болса. Табиғи жағдайлар мен климатқа аз көңіл бөлінді. Шығарманың сол кездегі мұсылман әлемінің бірлігі мен ынтымағын көрсетуімен ерекше. Ибн Баттута адамдармен жиі сөйлескенімен, ғылым тарихы тұрғысынан да қызықты мәліметтер берді. Сондай-ақ нұсқаулықта әдеттен тыс өсімдіктер мен жануарлар түрлері келтірілген. Ол керуен сарайлардан бастап ірі құрлық және теңіз жолдарына дейінгі саяхаттарының жемісін айтты. Сондай-ақ ол Атлантика мен Жапон аралдары арасындағы сауда орталықтары мен порттар туралы кең көлемді ақпаратты қамтиды. Сондай-ақ мұнда саудаланатын тауарларды, әр өңірдің өнеркәсіп және ауылшаруашылық өнімдерін, қандай тауарлар әкелініп, экспортталатынын, әр елдің валютасы мен салмағын тілге тиек етті.
Бүгінде Ибн Жузаий әл-Қалбидің «Саяхат» кітабының көшірілген нұсқасы Париждің Ұлттық кітапханасында сақтаулы. Осы нұсқаны негізге ала отырып, Дефреми Сангенетти 1852 жылы араб мәтінін және француз аудармасын жариялады. Жұмыс ағылшын, неміс және португал тілдерінде де жарық көрді. 1899 жылы М. Хусейн урду тіліне аударып, араб тілінде төрт рет Египетте және екі рет Бейрутта басып шығарды. Кезінде оның кітабы бұрын Еуропаға беймәлім, жұмбақ Азияны ашатын сенсациялық туынды болды. Барлық шығыстанушылар оны мұқият оқып, бірден бірнеше еуропалық тілдерге аударды, кітаптар мен мақалалар жариялады [2]. Бүгінгі жаһандану заманындағы күрделі, қайшылықты жағдайды оның шығармашылығының саяси, діни, мәдени, тіпті геосаяси астарынан да аңғаруға болады. Ол ислам әлемі мен исламдық емес әлем, ислам және түркі әлемдері арасындағы қарым-қатынастың ортағасырлық бейнесін жасады. Сондықтан ғасырлар бойы не өзгерді, мәдениеттер диалогтары мен қайшылықтары қалай өзгерді деген сауал оның шығармашылығына барып тіреледі. Ибн Баттута саяхатшы, діни қызметкер, дипломат және мәдениет қайраткері болды [3]. Бірақ сонымен бірге ол мұсылман, дін қызметкері және миссионер ретінде басқа мәдениеттерге менсінбеушілік танытады. Ол сол кездегі мұсылман мәдениетінің өкілі болды және дін мүддесі үшін миссионерлік қызмет атқарды.
Айта кету керек, мәдениет теориясында әртүрлі мәдениеттермен кездескенде, «бөтендік» элементтермен кездесудің алғашқы әсері ерекше жағдай туғызады деп саналады. Тіпті осыған байланысты американдық мәдениеттанушы антрополог Калерво Оберг «мәдени естен тану, шошу» сияқты терминді енгізді [4]. Әрине, бұл тарихи кезең әлем халықтарының мәдениеттену процесінің бастауы болды. Ол өзі барған елдерге ең алдымен сүнниттік мұсылман, миссионер, ислам дүниетанымы тұрғысынан қарады. Демек, И. Тимофеевтің айтуынша, егер ол кейбір елдерге барса, ол мәдени қорқынышпен бетпе-бет келсе, бұл әйгілі мүсіншінің көзқарасымен байланысты [5]. Бұл дәуір ислам дінінің дәуірлеп, көптеген елдерге тараған, діни-мәдени ареалы кеңейген кез болды. Сондықтан шынайы мұсылман ретінде ол ислам құндылықтарына жат болып көрінетін құбылыстарға шошына қарады. Мәселе Ибн Баттутаның «мұсылман ғұламасы» ретінде саяхаттағанында ғана емес (бұл оның салмағы мен беделін, әсіресе дінді жаңадан қабылдаған мұсылман билеушілерінің алдында, сөзсіз арттырды) сол дәуірдің жалпы психологиялық ахуалында да әдеби шығармашылықта тікелей көрініс тапқан «әулиелер өмірінің» пайда болуы, парсы және араб тілдеріндегі сопылық поэзияның дамуына үлес қосуында да болды. Ол өзге мәдениеттерге сол кезде әлемдегі озық өркениет болған ислам мәдениетінің қағидаттары, түсініктері, жетістіктері тұрғысынан қарады, сондықтан оның бойында исламдық емес салт-дәстүрлерге, қоғамдық қатынасгарға жатырқай қараушылық болды, тіпті өзі ұстанған суниттік ислам дүниетанымы бойынша исламдық шиттерге де теріс көзқарас білдірді.
Ибн Баттутаның Орталық Азияға сапар шегу уақыты оның халықтары тарихындағы ең қиын да ауыр кезеңдердің бірі — моңғол жаулап алулары кезеңіне келеді. Араб саяхатшысы бұл жерлерге моңғол жаулап алушыларының шапқыншылығынан бір ғасыр өткен соң барды, бірақ соған қарамастан, бір кездері гүлденген қалалар әлі күнге дейін жараларын аяғына дейін емдеген жоқ еді. Сонымен бірге XIV ғасырдың 30-жылдарына қарай Орта Азия халықтары моңғол шапқыншылығынан кейін біршама қалпына келіп, бұрынғы сауда және мәдени орталықтар қайта құрыла бастады. Ибн Баттутаның жазбалары осы кездегі сол аймақтардағы өмір турасында куәгерлердің әсерлерін жеткізеді, бізге жеткен мұндай әңгімелер көп емес. XIII ғасырдың ортасынан және әсіресе XIV ғасырда Орталық Азияның қалалық өмірі бірте-бірте қайта жандана бастады. Жергілікті сәулетшілер мен қолөнершілер моңғолдар қиратқан ғимараттардың орнына жаңа сәулет құрылыстарын тұрғызады, моңғолға дейінгі көркемдік дәстүрді жалғастыра отырып, қолданбалы өнер туындыларын жасайды. Сол кезден бізге жеткен сәулет ескерткіштері, негізінен, кесенелер, олардың ең ертесі Ибн Баттута барған шейх Сайф ад Дин Бахарзи кесенесі.
Әрі қарайғы саяхаттар — бұл мүлде жаңа кезең, бұл кезеңде Ибн Баттута біздің алдымызға қажы ретінде емес, барған сайын жаңа елдерді көруге құштар, ізденгіш және әр нәрсені байқағыш саяхатшы ретінде шығады. Оның мүдделерінің шеңбері кеңейіп келеді, саяхатшының басты назары енді ең алдымен адамдарға аударылады. Зерттеушілер оны көптеген саяхатшылардан ерекшелейтін бұл ерекшелікке бірнеше рет назар аударды: бірінші кезекте оны адамдар, содан кейін жергілікті көрікті жерлер қызықтырды. Бұрынғы саяхаттар салыстырмалы түрде шағын географиялық аймақпен шектелсе, қазір ол құрлық пен теңіз арқылы үлкен қашықтықты қамтиды. Көбінесе оның соңынан жүк тиеген әйелдер, күңдер, құлдар мен құлдар керуені жүреді. Әрбір жаңа қалаға бай саудагер ретінде келіп, сол жерде сауда мәмілелерін жүргізеді, кейде біраз уақыт болып, жергілікті билеушінің қызметіне қосылады. Жаңа сапардың мақсаты Сирия мен Кіші Азиядан өтіп, Қара теңізден өту арқылы қол жеткізуге болатын Алтын Орда болды. Ол бұдан былай тоқтамай, Ресейдің оңтүстігі арқылы Астраханьға барып, ол жерден Өзбек ханды таппай, Алтын Орданың астанасы — Сарай-Беркеге жол тартты. Сарайдан Ибн Баттута Бұлғарға қысқа сапарға шықты. Саяхатшы Алтын Орданың астанасы Сарай-Беркеде бірнеше апта ғана болып, 1333 жылы қаңтардың ортасында ол жерден Орта Азияның солтүстік провинциясы Хорезмге аттанады. Оның айтуынша, ол жолда «қырық күн» өткізіп, ақыры Хорезм астанасы Үргенішке жетіп, табиғатының байлығымен, қызу саудасымен таң қалған. Хорезмде үш аптадан кейін Ибн Баттута оңтүстікке қарай Бұхараға бет алды, ол жерге 18 күннен кейін келді. Ортағасырлық Бұхара мұсылман әлеміндегі ең әйгілі қалалардың бірі болды. Араб географтары оны сипаттауға көп орын бөлді. Сонымен, Ибн Хордадбех Қытайдан оралған соң Ескендір Зұлқарнайынның Бұхараны (және Самарқандты) салуы, онда мифтік Яжуж және Маджудж тайпаларына қарсы тосқауыл қойғаны туралы аңыз әңгімесін келтіреді: «Соғды жеріне жеткенде, ол жерде Самарқанды және тозақ деп аталатын қала — Дабусияны, сондай-ақ әл-Искандария Дальнаяны тұрғызды, содан кейін ол Бұхара жеріне барып, Бұхара қаласын салды» [6].
Бұхарамен танысқаннан кейін Ибн Баттута сұлтан Тармашырынның резиденциясы орналасқан Нахшаб қаласына барады. Сондай-ақ ол қаланы моңғолдар қиратқанға дейінгі дәуірден сақталып қалған бұрынғы ұлылығының қалдықтары әлі күнге дейін сақталған Самарқандта болды. Моңғолға дейінгі Самарқанның суреттемелері ортағасырлық географиялық және тарихи әдебиеттердің көптеген еңбектерінде сақталған. Сонымен, Ибн әл-Факихтің «Китаб әл-Булдан» еңбегінде келтірілген қаланың ең ертедегі арабша суреттемелерінің бірінде: «Самарқандты Ескендір Зұлқарнайын салған, оның қабырғаларының шеңбері он екі фарсах. Оның он екі қақпасы бар, ал қақпадан қақпаға дейінгі қашықтық бір фарсах. Қабырғаның жоғарғы жағында саңылаулар мен соғыс мұнарасы бар. Он екі қақпаның бәрі ағаш, қос қанатты. Арғы жағында тағы екі қақпа бар, олардың арасында қақпа күзетшісінің үйі бар. Ал егіннің жанынан өткенде, ғимараттар бар Рабадқа тоқтайсың. Рабад және суармалы жерлер алты мың жарибқа созылып, қабырға рустақтар, бау-бақшалар мен бақшаларды қоршап тұр, бұл он екі қақпа осы қабырғада. Сосын бес мың жарибке созылатын қалаға тап боласыз. Төрт қақпа бар... содан кейін сіз ішкі қалаға кіресіз, оның ауданы екі мың бес жүз жариб. Бұл қалада мешіт, кухандыз және билеушінің резиденциясы бар. Қалада ауыз су бар. Және ішінде Ұлы қабырғада өзендер мен арналар бар» [7].
Енді оны қандай бөтен мәдени құбылыстар таңқалдырды дегенге тоқталып өтсек. Мысалы, оған түріктердің ат қою дәстүрі тосын көрінеді. «Түркілер жаңа туылған нәрестеге шатыр астына кірген алған адамның есімін берген». Бұл дәстүрді ол пұтқа табынушылықтан қалған деп санайды. Алтын Орданың ханы Өзбектің қызының есіміне таң қалып, оған өз түсінігін білдіреді: «Өзбек сұлтанның қызының есімі — Иткуджук (шамасы, толықтай «иттің күшігі»), «ит-собака, а куджук-щенок». Жоғарыда айтқандай түркілер кезіндегі арабтардай есімді жәй қоя салатын» [8]. Эрине, түрік халықтарының, соның ішінде сол кездегі ноғайлар мен қазіргі қазақтардың мәдениетінде олар ислам дінін қабылдағанына қарамастан дәстүрлі наным- сенім, әсіресе, ырымдар тек Баттутаның заманы емес қазір де кей жерлерде сақталуда екені белгілі. Ол кезде арабтар ислам дінінің кіруімен ондай дәстүрден пұтқа табынушылықтың сарқыты ретінде құтыла келген еді. Сондықтан сұлтанның қызына харам жануардың есімі қойылуы өзін шынайы мұсылман санаған Ибн Баттута үшін нағыз таңғалыс болуы заңды еді.
Және де ибн Баттутаның саяхаттарының маңызы ретінде оның жазбасы ХIV ғасырда Қытайды билеген Шыңғысхан ұрпақтары «мұсылмандар» екенін байқататынын айтуымызға болады [9]. Сондықтан Қытай империясы араб саяхатшысының Қытайда болғанын мойындағысы келмейді. Ибн Баттута жазбасынан ХIV ғасырда Алтын Орда құрамындағы ішкі Ресейде орыс немесе славян ұлттары болғаны көрінбейді, ол аймақты Бұлғар елі мекендегені жазылады. Ал «Русь елі» деп қазіргі Солтүстік Кавказ тауын қоныстанғандарды көрсетеді. Ресей болса, Алтын Орда заманында ішкі Ресейде орыстардың өз княздіктері болған дейді. Осы себептен орыс саясаты Ибн Баттута жазбасының құндылығын жоққа шығаруға тырысты және оны орысшалауға да, зерттеуге де құлықсыз болып келді деген де көзқарастардың бар екендігін айта кетейін.
Ибн Жузайяның кітаптың қорытындысында айтқан сөздерінен көрініп тұрғандай, кейін Батыс Африка сапарынан оралған Ибн Баттута сарай ғалымдарының штатына жазылды. Фесте ол сотта тұруды көздеген сияқты. Алайда, кітаптағы жұмысты аяқтағаннан кейін көп ұзамай Ибн Баттута қамқоршысынан айырылды (Әбу Инан 1358 жылы қайтыс болды) және Дурар әл-Қамина авторының хабарына қарағанда, Марокконың провинциялық қалаларында өмірінің соңғы жылдарын сот төрешісі ретінде өткізді. Әдетте, еуропалық ғалымдардың зерттеулерінің көпшілігінде Ибн Баттутаның қайтыс болған күні 1377 жыл деп есептеледі [10]. Бірақ бұл күннің қай дереккөзден алынғанын біле алмадық. Білуімізше, саяхатшы өмірінің соңғы жылдарын еске түсіретін бірден-бір дереккөз — Ибн Хажар әл-Асқаланидің сол өмірбаяндық сөздігі. Ибн Хажар Ибн Марзукке сілтеме жасай отырып, Ибн Баттута 1368–69 жылдарға дейін тірі болғанын атап өтеді.
Қорытынды. Кейбір мәліметтерге сәйкес, Ибн Баттута Танжерге жақын жерде жерленген дейді. Ибн Баттутаның саяхаттары ерлікті, бірақ сонымен бірге үлкен физикалық және моральдық төзімділікті ғана емес, сонымен қатар икемділікті, жағдайларға бейімделуді талап ететін ауыр, қажымас жұмыс болды. Бұл адамның бүкіл өмірі саяхаттармен тығыз байланысты, оның өмірбаянын саяхаттан тыс таныстыру мүмкін емес. Баттутаның өзі өзінің жеке басы, оның мотивтері туралы болжамдардан аулақ болады, бұл ақпаратты оның әңгімелерінен біртіндеп алу керек. Үндістанның таңғажайып байлығы туралы әңгімелер Афанасий Никитинді де, ортағасырлық еуропалықтарды да, Меккеде үнді билеушілерінің таңғажайып жомарттығы туралы алғаш естіген Ибн Баттутаның да назарынан тыс қалған жоқ. Дегенмен, бұл негізгі мәселе емес еді. Ибн Баттута Қайта өрлеу дәуірінің басында Шығыс пен Еуропаға саяхаттаған көптеген саяхатшылар сияқты зерттеушілер тобына жататындығы анық. Бұл жолға адамдарды экономикалық және саяси себептер ғана емес, білімге деген құштарлығы қызықтырды. Дүние кеңейе түсті және бұл үшін үлкен құрмет саяхатшыларға тиесілі болды. Қорыта келгенде, ибн Баттутаның тек қана мұсылман қауымы үшін ғана емес, сонымен қатар, жалпы адамзатқа жасаған саяхаттары арқылы өлшенбес пайда әкелгендігін айтуымызға болады. Оның дәлелі ретінде жоғарыда атап өткен материктерге, сан алуан мемлекеттерге жасаған саяхаттарын, ол елдердердегі адамдардың тұрмыс-тіршілігі, салт-санасын зерттеп, әдет-ғұрпына да мән беріп, ол тарихи байлықты кейінгі ұрпаққа жеткізгендігін көреміз. Және де біршама тарихшы ғалымдардың пікірінше, ибн Баттутаның саяхаттары мен қалдырған мұрасы көптеген жерлердің картаға түсуіне және кейбір халықтардың әлемге танылуына тікелей себепші болды.
Әдебиет:
- Ибрагимов Н. Ибн Баттута және оның Орта Азиямен саяхаттары. М., 1988. — 312 б.
- Мухаммад Али Муваххид. Сафарнамейе Ибн Баттута. Тегеран, 1970. 1Т. 389 б.
- Ильясова З. С. Ортағасырлық Қазақстан тарихын оқытудағы ІХ-ХІІІ ғғ. араб дерек көздері. Түркістан, 2007. — 68 б.
- Смолина Т. П. Симптомы культурного шока: обзор и классификация. Электронный журнал «Психологическая наука и образование» www.psyedu.ru / ISSN: 2074–5885. 2012, № 3.
- Тимофеев И. В. Ибн Баттута. — М. Молодая гвардия, (Жизнь замечательных людей). 1983.- 272с.
- Кумеков Б. Е. Әбу-л-Қасым Ұбайдаллах Ибн Хордадбех. Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — 301 с.
- Ибн ал-Факих ал-Хамадани. Известия о странах (Ахбар ал-булдан). –Ташкент, 1999. — 89 с.
- Крамаровский М. Г. Ибн Баттута о тюркском исламе. М:, 2014. — 64 с.
- Згурская М. П. Географиялық ашылулар: араб саяхаттарының құпиялары. Ташкент, 2010. — 72 с.
- Крачковский И. Ю. Арабская географическая литература. ‐ Избранные сочинения. Т. IV. М. ‐ Л., 1957. — 164 с.
