Мақалада монополиялардың шығу себептеріне, қазіргі таңда Қазақстанда кең тарлған монополия түрлері мен кәсіпорындарға анализ жүргізілген. Елімізде экономикалық даму мақсатында кәсіпорындар арасында бәсекелестік болуы маңызды екені көрсетілген, сонымен қатар, еркін бәсекелестікке жол бермейтін кедергілер анықталған. Қазақстанда қолданылып жүрген монополияға қарсы заңнамалар және оны жетілдіру перспективалары қарастырылған.
Кілт сөздер: монополизм, бәсекелестік, экономикалық реформа, монополияны реттеу, бәсекелестікті қорғау, нарықтық экономика.
В статье проведен анализ причин возникновения монополий, видов монополии и монополисты, которые в настоящее время широко распространены в Казахстане. Показано, что в целях экономического развития в стране важна конкуренция между предприятиями, а также определены барьеры, препятствующие свободной конкуренции. Предусмотрено действующее в Казахстане антимонопольное законодательство и перспективы его совершенствования.
Ключевые слова: монополизм, конкуренция, экономическая реформа, регулирование монополии, защита конкуренции, рыночная экономика.
Өзектілігі: Экономикалық өмірді монополиялау проблемалары, тауар нарықтарындағы бәсекелестік бүгінде мамандардың ғана емес, сонымен бірге халықтың да назарын аударады. 90-шы жылдардың басынан бастап бұл проблемалар Қазақстан алдында өткір болды: монополизмге қарсы қатаң әрі дәйекті шаралар қабылдамай, экономикалық реформаның табысына және нарықтық экономикаға көшуге үміт артуға болмайды.
Мақсаты: Монополиялардың пайда болуының негізгі себептерін; экономиканы қазіргі заманғы монополияландырудың ерекшеліктерін; Қазақстанда қолданылып жүрген монополияға қарсы заңнаманы және оны жетілдіру перспективаларын қарастыру.
Экономикалық қайта құрулардың жетістігі көп жағдайда мемлекеттің монополиялық процестер мен бәсекелестік қатынастарды реттеудің сараланған, тексерілген жүйесіне байланысты болады. Бұрынғы КСРО-ның командалық-әкімшілік жүйесінен мұраға қалған біздің елде монополистік алыптардың бүкіл кешені экономиканы монополиясыздандыру және монополиялар нарығында қолданыстағы рөлдердің күшеюіне жол бермеу мәселесі ерекше маңызды болып табылады.
Қазақстанда жосықсыз бәсекелестікке жол бермеу бойынша мемлекеттік бақылауды құру процесі іс жүзінде нөлден басталды, өйткені жақында ғана экономиканы басқаруда болған командалық-әкімшілік жүйе өзінің мәні бойынша шаруашылық қызметте еркін бәсекелестіктің болуын жоққа шығарды.
Сондықтан қазіргі кезеңде монополистік процестер мен бәсекелестікті реттеуге байланысты заңнамалық базаны құру мен жетілдірудің, Қазақстан халқының осы саладағы экономикалық реформалардың қажеттілігін түсінуінің маңызы зор.
XIX ғасырдың соңында нарық өзінің ғасырлық даму тарихында алғаш рет күрделі проблемаларға тап болды. Бәсекелестіктің жұмыс істеуіне нақты қауіп төнді — бұл нарықтың қажетті атрибуты. Бәсекелестік жолында экономикадағы монополистік құрылымдар түрінде айтарлықтай кедергілер туындады.
Монополия тарихы ежелгі дәуірге кетеді. Монополистік тенденциялар нарықтық процестердің дамуының барлық кезеңдерінде әр түрлі формада және бірдей дәрежеде көрінеді және олармен бірге жүреді.
Дағдарыстар мен монополиялық құбылыстардың өзара байланысы монополияланудың себептерінің бірін көрсетеді, атап айтқанда: көптеген фирмалардың монополистік практикасы дағдарыстық күйзелістерден құтқарылу әрекеті. Сол кездегі экономикалық әдебиеттегі монополиялар «дағдарыс балалары» деп аталуы кездейсоқ емес [1].
Ең танымал А.Лившиц экономикасындағы монополизм түрлерінің жіктелуі. Қазіргі әлемдік экономикалық теория мен практиканы талдауға сүйене отырып, Лившиц бұл құбылыстың кем дегенде 6 негізгі түрін бөліп көрсетуге заңды деп санайды:
1) бәсекелестіктен өсетін, өндіріс пен капиталдың шоғырлануына негізделген монополия;
2) коммуналдық қызметтерге, сондай-ақ металлургия, электр энергетикасы, теміржол көлігі және т. б. салаларға тән технологиялық (немесе табиғи) монополиялар мен олигополиялар жатады.;
3) өндірілетін бір типті өнімнің саралануынан туындаған монополизм;
4) қазіргі ҒТР-ның қандай да бір бағыттарында көшбасшы кәсіпорындардың монополизмі;
5) табиғи мемлекеттік монополиялар (ақша эмиссиясына, эластикалық емес сұранысқа ие тұтыну тауарларының жекелеген түрлерін сатуға және т. б. мемлекет монополиясының үлгісі);
6) экономиканың командалық-әкімшілік типіне тән монополизм [2].
Қазақстандық монополиялар стратегиясының нұсқаларының бірі серпімді емес сұраныс тауарлары тобын кеңейту болып табылады. Егер өнімге сұраныс баға мен кіріс бойынша тікелей және кросс-икемділікті сақтаса, онда бағаны басқару мүмкіндігі айтарлықтай шектеулі болады. Тұтынушылар бағаның өсуіне сұраныстың азаюымен, оны басқа тауарларды сатып алуға ауыстырумен жауап бере алады. Керісінше, монополиялардың диктатурасы тұтынушыға теледидарлар, тоңазытқыштар, автомобильдер және басқа да тауарлар бағасына байланысты әр түрлі модельдерді таңдамай ұсынылған кезде сенімді кепілдендірілген [3].
Қазақстанда нарықтық жүйелердің дамуымен нарық пен монополизмнің тұрақсыз теңгерімі мемлекет нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасау жауапкершілігін өзіне алғанға дейін біраз уақыт сақталды. Нарықтық бәсекелестікті қорғауға кірісіп, мемлекет өзінің барлық экономикалық және саяси әлеуетін монополизмге қарсы қойды, монополияға қарсы профилактиканың тиімді құралдарын тапты, экономика үшін қауіпті монополистік құрылымдарды бөлшектеді. Осы себепті, бәсекелестіктің кез-келген өсуін көп күш жұмсамай-ақ жеңе алатын ірі корпорациялар көбінесе монополистік мінез-құлықтан бас тартуды жөн көреді. Олар монополияға қарсы заңдарға сәйкес санкциялар қолданудан қорқатындықтан емес. Олар мемлекеттің қатысуымен құрылған экономикалық ортада әрекет етеді, онда монополизм емес, бәсекелестік көтермеленеді, мұнда мінез-құлықтың бірінші нұсқасы екіншісіне қарағанда тиімдірек болады. Бұл саясат монополиясыздандыруды оның қызметінің негізгі бағыттарының бірі-мемлекеттің тұрақты функциясына айналдыру туралы айтуға болатын ауқымға ие болды.
Салада монополиялардың болуы оған бәсекелестердің қол жетімділігі қиын немесе мүмкін еместігін көрсетеді. Көбінесе бәсекелестердің салаға кіруіне кедергі келтіретін кедергілер объективті себептермен туындайды, кейде олар жасанды түрде жасалады.
Біріншіден, технология кедергі бола алады. Мысал ретінде энергетика, металлургия, теміржол көлігі, қалалық коммуналдық шаруашылық (газ және сумен жабдықтау, кәріз) және т. б. жатады, онда технологияның өзі кәсіпорындардың өте шектеулі санына немесе тіпті біреуіне мүмкіндік береді.
Екіншіден, салаға кіруге тыйым салатын немесе шектейтін табиғи кедергі — бұл патенттер мен лицензиялар. Патенті бар өнертапқыштар біраз уақыттан бері монополиялық өндірушілер болып табылады. Мемлекет лицензиялардың (рұқсаттардың) көмегімен салаға қолжетімділікті немесе қандай да бір қызметпен айналысуды шектейді.
Үшіншіден, бірқатар облыстардағы мемлекеттік монополиялар табиғи тосқауыл болып табылады. Сонымен, мемлекеттің орталық ақшаны ұсынуды ұйымдастыруға және реттеуге монополиясы табиғи болып табылады.
Төртіншіден, жасанды кедергі корпорацияның өндірісті едәуір кеңейтуі (шоғырлану) немесе бірнеше корпорациялардың біреуіне қосылуы (орталықтандыру) болуы мүмкін, бұл оларға өнім нарығының басым үлесін иемденуге және бәсекелестерді ығыстыруға мүмкіндік береді.
Бесіншіден, өнім өндіруге кедергі келтіретін жасанды тосқауыл бастапқы шикізат кен орындарын монополиялық иелену болуы мүмкін, мысалы, алюминий өндіруге арналған бокситтер, алмаз шахталары және т. б.
Мемлекет қатаң монополияға қарсы саясат жүргізетін монополияларды анықтау. Қазақстан өндіріс пен капиталды шоғырландыру мен орталықтандыру негізінде пайда болған ірі бизнестің нарықтық тетіктің қалыпты жұмыс істеуін бұзатын монополияға айналуына жол бермеуге ұмтылады. Мемлекет корпорациялардың бірігу процестерін бақылайды және олардың әрқайсысы заңды және рұқсат етілген деп танылмайды. Монополияға қарсы заңнама бірінші кезекте осындай монополияларға қарсы бағытталған.
Қазақстан Республикасында (ҚР) Бәсекелестікті қорғау саласындағы негізгі акт ҚР Кәсіпкерлік Кодексі болып табылады. Бәсекелестікті қорғауға және монополистік қызметті шектеуге байланысты жекелеген қатынастар да актілермен, заңмен және Кодекспен реттеледі [4].
ҚР Ұлттық экономика министрлігінің табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитеті және оған бағынысты аумақтық департаменттер бәсекелестікті қорғау, монополистік қызметті шектеу және мемлекеттік монополия саласына жатқызылған қызметті бақылау мен реттеу саласындағы орталық атқарушы органды құрайды.
Жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ олардың қызметкерлері әкімшілік-құқықтық жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Жеке тұлғалар үшін — бір жылды, ал заңды тұлғалар үшін бес жылды құрайтын ескіру мерзімінің өтуі үшін адамды әкімшілік жауаптылықтан босату үшін негіздер көзделген [5].
Комитет қатысатын негізгі сот істері нарық субъектілерінің өзінің үстем немесе монополиялық жағдайын теріс пайдалануына; жосықсыз бәсекелестікке әкеп соққан әрекеттерді (әрекеттерді, мәмілелерді) жүзеге асыруға; үстем немесе монополиялық жағдайға ие субъектілердің Комитетке ақпарат бермегені үшін жауаптылыққа тартуға; нарық субъектілерін мемлекеттік тізілімге енгізуді заңсыз деп тануға байланысты бұзушылықтарды тергеп-тексеруге қатысты.
Әкімшілік жауапкершілікке тартылған неғұрлым ірі нарық субъектілері — «Шымкент әуежайы» АҚ, «Алматы қаласының көлік холдингі" ЖШС; «Павлодар Әуежайы» АҚ; "Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг Б. В». Қазақстандық филиалы; «АрселорМиттал Теміртау» АҚ және басқалары [6].
Бәсекелестікке қарсы саясатты дамытудың және ҚР монополияға қарсы заңнамасын жетілдірудің негізгі бағыттары "100 нақты қадам» Ұлт жоспарында тұжырымдалған, онда 53-қадам Комитет жұмысының тұжырымдамасын өзгертуге және оны экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) стандарттарына сәйкес келтіруге арналған.
Қазіргі уақытта табиғи монополияға жатқызылған реттелетін қызмет салаларын едәуір қысқарту күтілуде. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне монополияға қарсы ден қою қажеттілігі кезінде әрекетсіздікке жол бергені үшін жергілікті және мемлекеттік атқарушы органдардың лауазымды тұлғаларына жауапкершілік жүктеу бөлігінде өзгерістер енгізу күтілуде. Комитеттің жақын арада монополияға қарсы комплаенстің үлгілік сыртқы актісін әзірлеуі күтілуде.
Әдебиет:
- Познер Р. Теория монополии // Экономический анализ права / Пер. с англ. под ред. В. Л. Тамбовцева. — СПб.: Экономическая школа, 2004. Т. 1. С. 367–382.
- Фатхутдинов Р. А. Управление конкурентоспособностью организации: Учеб. пособие. — М.: Эксмо, 2004.
- Дана K. Как работает антимонопольное ведомство в Казахстане, и зачем оно нужно? [Электронный ресурс]// informburo.kz — мультимедийный информационно-аналитический портал. 28 мая 2018 г. URL: https://informburo.kz/amp/cards/kak-rabotaet-antimonopolnoe-vedomstvo-v-kazahstane-i-zachem-ono-nuzhno.html
- Кулекеев Ж. А., Султанбеков Г. К. Микроэкономика. — Алматы: ГП «Казахстанинформ», 2001. -236 с.
- Қазақстан Республикасындағы әкімшілік сот төрелігінің конституциялық-құқықтық негіздері. URL: https://articlekz.com/article/14861 (қол жеткізу күні: 24.11.2018).
- Полномочия Евразийской экономической комиссии в сфере защиты конкуренции. Бюллетень о развитии конкуренции. Март 2018. URL: http://ac.gov.ru/files/publication/a/16485.pdf.
