Мақалада «цифрлық із» және «үлкен деректер» ұғымдары білім беру процесін жетілдіру мақсатында мониторинг контекстінде талданады. Жоғары білім беру жүйесінде цифрлық ізді пайдаланудың ықтимал бағыттары қарастырылған. Авторлар цифрлық ізді жаһандық ақпараттық желіде білім беру процесінің субъектілері қалдырған ақпарат, үлкен деректер (Big Data) массиві ретінде қарастырады.
Түйін сөздер: цифрлық із, үлкен деректер, Big Data, жасанды интеллект, болжамдық талдау, цифрлық технологиялар, білім беру мониторингі.
В cтaтьe aнaлизиpуютcя пoнятия «цифpoвой cлeд» и «бoльшиe дaнныe» в кoнтeкcтe мoнитopингa c цeлью coвepшeнcтвoвaния oбpaзoвaтeльнoгo пpoцecca. Paccмoтpeны вoзмoжныe нaпpaвлeния иcпoльзoвaния цифpoвыx cлeдoв в cиcтeмe выcшeгo oбpaзoвaния. Aвтopы paccмaтpивaeт цифpoвoй cлeд кaк мaccив инфopмaции больших данных (Bіg Dаtа), ocтавляeмый субъeктaми oбpaзoвaтeльнoгo пpoцecca в глoбaльнoй инфopмaциoннoй ceти.
Ключевые слова : цифрoвoй cлeд, бoльшиe дaнныe, Bіg Dаtа, иcкуccтвeнный интeллeкт, пpoгнoзный aнaлиз, цифpoвыe тeхнoлoгии, мoнитopинг oбpaзoвaния.
«Үлкен деректер» ұғымымен тығыз байланысты тағы бір ұғым — «цифрлық із» (ағылшынша digital footprint), ол ғаламдық желіде немесе басқа цифрлық тасымалдаушыларды пайдалану арқылы пайдаланушы орындайтын белгілі бір әрекеттер жиынтығын білдіреді. Бұл ұғымның синонимдері «электрондық із», «интернет ізі», «киберкөлеңке» және т. б. Мұның бәрі адам электронды құрылғылармен жұмыс істегеннен кейін қалдыратын және cookie файлдары түрінде сақталатын цифрланған ақпарат. Цифрлық ізді бір адам немесе адамдар тобы қалдыра алады. Егер адам цифрлық ізді білмей қалдырса, онда мұндай із пассивті деп аталады. Мысалы, студент әртүрлі веб-сайттардағы ақпаратты іздейді, ал жүйе белгілі бір ақпаратты сақтайды, осылайша белгілі бір студент туралы мәліметтердің үлкен көлемін қарапайым іздеу жүйелері арқылы оңай жинауға болады. Екінші жағынан, біз әлеуметтік желілерде фотосуреттер мен хабарламаларды орналастыру, форумдарда сөйлесу, интернетте жеке деректерімізді жариялау арқылы өзіміз туралы көптеген ақпаратты саналы түрде қалдырамыз. Мұның бәрі активті цифрлық із деп аталады, оны белгілі бір адам немесе адамдар тобы туралы деректер жинау кезінде пайдалануға болады.
Каталин Фехер, цифрлық із мәселесін талдай отырып: «жеке онлайн стратегиялардың әмбебап үлгілері негізінен саналы шешімдерге бағынады, нәтижесінде пайдаланушылар өздерінің цифрлық іздерін 70 % бақылауда ұстайды. Дегенмен, интернетте қалған 30 % әрекеттерді пайдаланушылар бейсаналық түрде жасайды» [1].
Қазіргі уақытта білім беруде цифрлық із белсенді түрде қолданылуда. Білім беру саласында цифрлық із — бұл студенттің жазбаша жұмысы, жазбалары, тестілері, онлайн курстары, фотосуреттері және т. б. Заманауи технологиялар бетті, дауысты тануға, сөйлеуді мәтінге және керісінше аударуға бірнеше секундта мүмкіндік береді. Осы ізді талдау және арнайы өңдеу негізінде қатысушыларға кейбір ұсыныстар беруге, оларға бағыт-бағдар беруге және кәсіби дайындықты жекелендіруге болады. Цифрлық із білім беру ұйымдарына студенттердің мінез-құлқын жақсырақ түсінуге, оларға қажетті көмек көрсетуге және студенттік аудиторияның қабілеттерін дамытуда тәлімгер болуға мүмкіндік береді.
Барлық заманауи ақпараттық-коммуникациялық технологиялар және оларға негізделген оқыту әдістері әрбір студенттің өзіндік қалыптасу және даму траекториясынан өткен, өзіндік құзіреттіліктерді жинақтаған дара бірегей маман ретінде қалыптасу мүмкіндігін қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.
Қазіргі ғылымда білім беру ортасында цифрлық технологияларды қолданудың тиімді жолдарын табуға талпыныстар жасалды және жасалуда. Нағыз педагогикалық тәжірибеде жасанды интеллект пен толықтырылған шындықты қолданудың кейбір ерекшеліктері қазірдің өзінде белгілі. Бүгінгі таңда үлкен деректерді талдауға және жүйелеуге арналған көптеген құралдар бар. Сондықтан осы зерттеудің мақсаттарының бірі соңғы онжылдықта әртүрлі елдердегі білім беру кеңістігін цифрландыру тәжірибесін талдау болып табылады.
Қазіргі уақытта үлкен деректерді және білім берудегі цифрлық ізді пайдалану туралы ғылыми жарияланымдар жеткілікті. Ғылыми дереккөздерді талдау көрсеткендей, білімге қатысты «цифрлық із» ұғымының нақты анықтамасын зерттеушілер әлі әзірлемеген, әр түрлі көзқарастарға сәйкес, оған цифрлық жүйенің журналдарында жазылған ақпарат та, оқушы цифрлық ортаға орналастыратын «цифрлық артефактілер» де кіреді. Төменде шетелдік авторлардың осы ресурстардың мүмкіндіктерін бағалау және оларды дидактикалық мақсатта пайдалану әрекеттері келтірілген.
Цифрлық білім беру кеңістігінің құрылымдық-ақпараттық сипаттамаларын математиканы оқыту процесінде студенттердің оқу-танымдық іс-әрекетінің нәтижелерін бағалау әдісі ретінде Е. Г. Галимова, А. В. Конышева, О. А. Калугина, З. М. Сизова зерттеді [2].
Цифрлық ізге қатысты деректерді талдау негізінде Д.Аскона, И. Сяо және А. Ф. Смитон студенттер арасында компьютерлік бағдарламалау модульдері (курстары) бойынша тапсырмаларды орындай алмау аспектісінде «қауіп-қатер топтарын» автоматты түрде анықтауға және сонымен бірге бейімделгіш кері байланысты сақтауға мүмкіндік беретін өз әдістемесін жасады. Бұл әдіс ирландиялық және американдық ғалымдардың бірлескен жобасы аясында жүзеге асырылды және «студенттердің цифрлық ізін талдау негізінде компьютерлік бағдарламалау сабақтарында қауіп-қатер тобына жататын студенттерді анықтау» мақаласында сипатталған [3].
Бүгінгі күні білім беру аналитикасы және білім беру ортасының деректерін іздеу бойынша жұмыстың басым бөлігі онлайн курстарға бағытталған. Кейбір отандық және шетелдік зерттеушілер білім беру сапасын арттыру және даралау мәселелерін шешу үшін әртүрлі платформаларда: LMS Moodle, WhatsApp мессенджерінде, әлеуметтік желілерде құрастырылған білім беру ортасында студенттер қалыптастыратын цифрлық ізді сараптауда. Moodle жүйесінде оқушылардың оқу белсенділігін бақылауға арналған мамандандырылған сервистер жеке оқу жолын анықтау, қоршаған ортаны бейімдеу және оқыту әдістерін дұрыстау үшін әртүрлі деректерді жинауға, сақтауға және түсіндіруге мүмкіндік береді (Сухонен, 2019) [4].
И. Й. Л. Нг, Н. Лоу и А. Х. К. Йуен студенттердің әлеуметтік желілерде қалдырған цифрлық ізін қарастырады. Зерттеушілер студенттердің цифрлық технологияларды кеңінен қолдануын, әсіресе құрылымдық оқу уақытынан тыс уақытта қарастырады және студенттерді (олардың мінез-құлқын) өмірбаяндық және этнографиялық әдістермен түсінуге деген қызығушылықтың артып келе жатқанын атап өтті [5].
В. В. Мaнтулeнкo өз мақаласында студенттің цифрлық ізін жоғары деңгейде қолдану тәсілдерін жинақтайды, атап айтқанда білім беру деңгейлерінің сабақтастығын және интеграциясын қамтамасыз ету, оқу процесін ұйымдастыру (мысалы, жеке білім беру траекторияларын құру), білім беру жүйесін басқару [6].
В. Н. Курбацкийдің жұмысы студенттің білім беру және шығармашылығы тұрғысынан цифрлық ізді қарастырады, бұл жеке қабілеттері мен қажеттіліктерін ескере отырып, студенттің қазіргі құзіреттілігін зерттеуге мүмкіндік береді [7].
И. Г. Захарованың жетекшілігімен шығармашылық ұжым жоғары оқу орнының білім беру ортасында студенттің цифрлық ізінің деректерін талдаудың іргелі процесі негізінде басқарушылық міндеттерді қою және шешу ерекшеліктерін зерттейді, деректер негізінде шешім қабылдауды қамтамасыз ететін ақпараттық қызметтердің негізгі түрлерін сипаттайды [8].
Әлеуметтік желілерде «қалдырылған» студенттің цифрлық ізін зерттеу оның «цифрлық сәйкестігін» зерттеуге мүмкіндік береді. Қазіргі заманғы бакалавриат, магистратура студенттерін цифрлық технологиялар саласында білікті деп санауға болады, бірақ интернет-контентті құру процесінде олардың жауапкершілігін дамыту өзекті болып қала береді (Gamacho, Minelli, Grosseck, 2012) [9].
Білім беру үдерісін ұйымдастыруда цифрлық ізді пайдалану бағыттарының бірі білім беру аналитикасы («learning analytics» немесе «үлкен деректер негізінде білім беру»). Бұл білім беру процесі мен білім беру ортасын түсіну және оңтайландыру мақсатында цифрлық ізді бекіту, өңдеу және талдау болып табылады. Ол жеке білім беру траекториясын құру, жоғары оқу орнында оқыту мен оқуды жақсарту, білім беру нәтижелерін жақсарту үшін қолданылады. Оқу аналитикасы сипаттамалық, болжамдық және нұсқаулық болуы мүмкін.
Сипаттамалық аналитика не болып жатқанын объективті және дәл бағалау үшін қолда бар деректерді қолдана отырып, ағымдағы жағдайды сипаттауға негізделген. Бұл сипаттама диаграммалар, графиктер, инфографика және т. б. арқылы визуализацияға негізделген. Көрнекі құралдар үлкен цифрлық массивтерді анық, қол жетімді және оңай қабылданатын ақпаратқа айналдыру аспектісінде маңызды рөл атқарады. Сипаттамалық аналитиканың мәні қазіргі уақытта не болып жатқандығы туралы тұтас көзқарасты қалыптастыру болып табылады. Бұл ақпарат белгілі бір шешімдер қабылдау үшін қажет. Жоғары білім беруде сипаттамалық аналитиканы қолданудың мысалы студенттердің оқу процесіне қатысуын бақылау болып табылады. Кітапханадағы жұмыстың жиілігі, факультативтік оқу курстарына және біліктілікті арттыру курстарына өтінімдер, дәрістерге қатысу, электрондық курстарды пайдалану және т. б. сияқты қатысу көрсеткіштеріне сүйене отырып, жоғары оқу орны басшылығы студенттердің оқу процесіне тартылуын арттыру үшін қандай аспектілер ерекше назар аударуды талап ететінін түсіне алады. Бұл аналитика студенттер қауымдастығы үшін де пайдалы, өйткені ол студенттерге өздерінің оқу үлгерімі туралы хабарлайды және өз жұмыстарын басқа студенттердің жетістіктерімен салыстыруға мүмкіндік береді.
Болжамдық аналитика алдыңғы және ағымдағы кезеңдердегі деректерді салыстыру негізінде жағдайды болжауға бағытталған. Іс жүзінде білім беру аналитикасының бұл түрі көбінесе нашар оқу үлгерімі (сабаққа келмеу және т. б.) тұрғысынан қауіп-қатер тобына жататын студенттерді анықтау және оларды алдын-ала қолдау, тәлімгерлікпен қамтамасыз ету үшін қолданылады.
Нұсқаулық немесе нұсқамалық аналитика бар немесе ықтимал жағдайды өзгерту бойынша ұсыныстарды табуға бағытталған. Мұны істеу үшін біз ұқсас сипаттамалары бар алдыңғы пайдаланушылардың тәжірибесі туралы жинақталған ақпаратты пайдаланамыз. Нәтижесінде белгілі бір алгоритмдер мен мінез-құлық үлгілері құрылады, олардың негізінде біз жаңа студенттердің іс-әрекетін болжауға және олардың оқу траекториясындағы белгілі бір өзгерістерге бағыттай аламыз. Мысалы, академиялық жазба деректеріне, студенттік профильдері ұқсас бұрынғы студенттерге сүйене отырып, қызығушылықтарға, қабілеттерге және оқу жоспарына сәйкес келетін курстарды таңдауға болады. Нұсқаулық аналитиканы қолданудың тағы бір жолы бейімделген оқыту орталары арқылы студенттердің жетістіктерін жақсарту болып табылады. Бұл студенттерге өздерінің жетістіктерін бақылауға және жеке оқу жолдарын дамытуға мүмкіндік беретін кері байланыс жүйелері [10].
Адамның цифрлық білім ізінің интеллектуалды талдауы төмендегілерге мүмкіндік береді:
– өмір бойы жеке тұлғаның білім беру мүдделерінің профильдерін модельдеу;
– өзектілендіру және жаңа құзыреттерді алу бойынша жеке ұсынымдар әзірлеу;
– оқытудың жеке бағыттарын құру үшін онлайн-ресурстар бойынша ұсынымдық навигациялық жүйелерді әзірлеу;
– негізгі білім беру және оқу бағдарламаларын жобалау және әзірлеу кезінде білім алушылардың білім алу қажеттіліктерін ескере отырып материалдар мен өнімдерді мобильді ету;
– оқу мекемесінің білім беру ортасын дамыту бойынша оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау. Білім беру кеңістігіндегі адамның цифрлық іздерін зерттеу оқу процесінің барлық субъектілері үшін оқытудың жаңа модельдері туралы жалпы көзқарас қалыптастыруға және оларды жүзеге асырудың жүйелік шешімін табуға көмектеседі.
Қорытынды
Цифрлық ізді қолдану технологиясы білім беруде жаңа және перспективті болып табылады. Цифрлық ізді жинауды ыңғайлы ұйымдастыру үшін цифрлық ізді бекіту жүйелі және тұрақты болатын педагогикалық жағдайлар жасау қажет. Деректерді жинау процесіне студенттерде, оқытушыларда белсенді қатысады. Цифрлық ізбен жұмыс істеудің келесі қадамы алынған мәліметтерді әртүрлі сандық құралдармен өңдеу. Деректерді өңдегеннен кейін жасалған тұжырымдар оқыту әдістері мен формаларын жетілдіру, білім беру нәтижелерін түзету және білім беру қызметін жақсарту бойынша ұсыныстар жасау, сондай-ақ жеке білім беру траекторияларын жүзеге асыру үшін қажет.
Әдебиет:
- Katalin Fehér Digital identity and the online self: Footprint strategies — An exploratory and comparative research study, Journal of Information Science, 2019
- Galimova E. G., Konysheva A. V., Kalugina O. A., Sizova Z. M. Digital educational footprint as a way to evaluate the results of students learning and cognitive activity in the process of teaching mathematics, EURASIA Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 2019, Vol. 15(8).
- Azcona, D., Hsiao, I., Smeaton, A.F. (2019). Detecting students-at-risk in computer programming classes with learning analytics from students’ digital footprints, In User Modeling and User-Adapted Interaction, 29, 759–788
- Suhonen S. “Learning analytics: Combining Moodle, Whatsapp and self-evaluation data for better understanding”, in: Proceedings of the 6th European Conference on Social Media, eds. W. Popma, S. Francis. UK, Brighton, Academic Publishing, ECSM, 2019, pp. 410–413
- Ng E. Y. L., Law N., Yuen A. H. K. “Understanding learner lives through digital footprints”, in: Proceedings of the Technology, Mind, and Society conference (TECHMINDSOCIETY18), ed. A. L. Story. New York, ACM, 2018, Article 26.
- Мантуленко В. В. Перспективы использования цифрового следа в высшем образовании // Преподаватель ХХI век. 2020. № 3–1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/perspektivyispolzovaniya-tsifrovogo-sleda-v-vysshem-obrazovanii (дата обращения: 20.02.2022).
- Курбацкий В. Н. Цифровой след в образовательном пространстве как основа трансформации современного университета. URL: http://elib.bsu.by/handle/123456789/239268 (дата обращения: 21.02.2022)
- Захарова И. Г., Карпов М. Г., Лобунцов Д. С. Информационно-аналитическая поддержка управления образовательным процессом с использованием данных цифрового следа студента. URL: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44034512 (дата обращения: 21.02.2022)
- Gamacho, M., Minelli, J., Grosseck, G. (2012). Self and Identity: Raising Undergraduate Students’ Awareness on Their Digital Footprints, In Procedia — Social and Behavioral Sciences, 46, 3176–3181.
- O’Farrell L. Using learning analytics to support the enhancement of teaching and learning in higher education, Report, 2017. Dublin, National Forum for the Enhancement of Teaching and Learning in Higher Education, 2017.
