Мақалада автор қазіргі кедегі ең өзекті мәселелердің бірі ретәнде әлеуметтік кәсіпркерліктің экономикадағы алатын орнын анықтауға тырысты.
Кілтті сөздер: әлеуметтік кәсіпкерлік, әлеуметтік жобалар.
В статье автор постарался определить место социального предпринимательства в экономике как одной из наиболее актуальных проблем современности.
Ключевые слова: социальное предпринимательство, социальные проекты.
Әлеуметтік кәсіпкерлік — бұл әлеуметтік мәселенің бизнес-шешімі. Әлеуметтік кәсіпкерлікті дамыту — дегеніміз Қазақстан экономикасының жаңа тренді. Әлеуметтік кәсіпкерлік, ең алдымен, мемлекеттің өзіне тиімді, ал әлеуметтік кәсіпкерлер әлеуметтік мәселелері көп қоғамда пайда болады.
Яғни, әлеуметтік кәсіпкер бизнесті дамыту арқылы мәселені шешуге тырысады. Мәселе жойылған кезде, тиісінше, кәсіпкерлікті жалғастырудың қажеті жоқ. Оның орнына корпоративті әлеуметтік жауапкершілік элементтері бар бизнес немесе кәсіпкерлік көзқарасы жоқ әлеуметтік жоба болып келеді. Басқаша айтқанда, әлеуметтік кәсіпкерлік — бұл әлеуметтік мақсаттар мен коммерциялық компоненттердің балансы, мұнда ақша мақсаттың өзі емес, осы әлеуметтік мақсаттарға жетудің құралы болып табылады. Бұл кәсіпкерге тұрақты және тұрақты донорлық инфузиядан, мемлекеттік тапсырыстардан тәуелсіз болуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік кәсіпкерлік — бұл қоғамға өзекті мәселелерді инновациялық жолмен шешуге көмектесетін әлеуметтік миссиясы бар бизнес. Бұл қоғамның өткір мәселелерін азаматтардың өздері тиімді шешу үшін әртүрлі елдерде бұрыннан бар және сәтті қолданылып келеді. Әлеуметтік кәсіпкерлікті қолдау — бұл мемлекетке де әлеуметтік мәселелерді шешуге көмектесу, бұл ақылды қайырымдылық, бұл белсенді және қамқор азаматтар үшін өз идеяларын жүзеге асыру [1]. Сонымен қатар, әлеуметтік кәсіпкерлікті сауатты және табысты енгізу үшін мемлекет тарапынан қолдау қажет. Қазақстанда әзірге, заңнамалық деңгейде әлеуметтік бизнес қорғалмаған, сондықтан кәсіпкерлер жалпы қабылданған ережелер бойынша өмір сүруге мәжбүр.
Біздің елімізде заңнамалық деңгейде әлеуметтік кәсіпкерлікке қатысты ештеңе жоқ, тіпті бұл құбылыс туралы түсінік те жоқ. Мүгедектерді жұмысқа орналастыратын компаниялар үшін артықшылықтар ғана бар. Бірақ әлеуметтік кәсіпкерлік — бұл ерекше адамдарды жұмысқа орналастырумен ғана шектелмейді.
Әлеуметтік кәсіпкерлікті дамыту, ең алдымен, мемлекеттің өзіне де тиімді. Мысалы, Ұлыбританияда әлеуметтік кәсіпкерлік экономиканың ең жылдам дамып келе жатқан секторларының бірі болып табылады және жылына шамамен 20 млрд фунт әкеледі [2].
Қазақстандық коммерциялық емес ұйымдар арасында әлеуметтік бизнес мәдениетін енгізуге «Samruk-Kazyna Trust» әлеуметтік жобаларды дамыту қоры талпынуда.
Мәселен, маусым айының ортасында Қазақстанда коммерциялық емес ұйымдар арасында әлеуметтік кәсіпкерлікті дамытуға арналған «ӘREKET» жобасы басталды. Ол еліміздің сегіз өңірінде — Ақмола, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар, Түркістан облыстарында және Шымкент қаласында іске асырылады.
Әлеуметтік кәсіпкерлікті дамытуды қарастыра отырып, Маңғыстау облысында әлеуметтік инвестициялық жобалар желісі бойынша «Теңізшевройл» ЖШС қаржылық қолдауымен Орталық Азияның Еуразия қорының «Жарқыра» әлеуметтік кәсіпкерлікті қолдау бағдарламасы осы жылдың қазан айында басталды деп айтуға болады. «Жарқыра» байқауы Қазақстанда төрт жылдан бері өткізіліп келеді. Ол өзінің бастауын Атырау мен облыстан алды, ал соңғы екі жылда оған маңғыстаулықтар да белсенді қатысуда. Іс-шара «Теңізшевройл» ЖШС қаржылық қолдауымен өткізіледі.
Бағдарлама қазан айында Баутино ауылында, Ақтау қаласында және Боранқұл ауылында өткен әрекет етуші, бастаушы және әлеуетті әлеуметтік кәсіпкерлер үшін кіріспе семинарлардан басталды. Белгілі әлеуметтік кәсіпкер және бизнес-тренер, тәжірибесі бар кәсіпкер қатысушыларға: әлеуметтік кәсіпкерлік дегеніміз не, әлеуметтік бизнес-идеялар мен ресурстарды іздеудің қандай әдістері бар, өз әлеуметтік идеяңызды қалай монетизациялайсыз, «Жарқыра» бағдарламасына қалай қатысуға және өз идеяңызды іске асыруға 1,5 миллионнан 3 миллион теңгеге дейін ақша алуға болатынын айтып берді.
Қатысушылар арасында өңірде туризмді дамытып, мүмкіндігі шектеулі жандар үшін спорт залдарын ашқысы келетіндер де бар. Айта кетейік, «Жарқыра» байқауының арқасында Ақтауда арбаға таңылған жағажай пайда болды. Енді мүмкіндігі шектеулі адамдар тең дәрежеде теңізде демалып, шомылып, күн ванналарын қабылдай алады. Жобаны Маңғыстау облысындағы «Луара» қоры жүзеге асырды.
«Жарқыра» бағдарламасы әлеуметтік кәсіпкерлерді қолдаудың барлық циклін қарастырады: өтінімдерді қабылдау және іріктеу, оқыту, жобалар үшін қаржыландыру алуға конкурс, тәжірибе алмасу және тәлімгерлік. «Жарқыра» бағдарламасы әлеуметтік кәсіпкерлерді қолдаудың барлық циклін қарастырады: өтінімдерді іріктеу, оқыту, жобалар үшін қаржы алуға конкурс, тәжірибе алмасу және тәлімгерлік.
Әлеуметтік кәсіпкерлік-коммерциялық кәсіпорындарға әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асыруға, ал үкіметтік емес ұйымдарға гранттар түрінде қаржыландыру алудан басқа, тұрақты табыс режиміне көшуге мүмкіндік беретін әлемдегі жақсы дамыған бағыт [3]. Мысалы, биылғы жылы жартылай финалистердің арасында қалдықтарды қайта өңдеу және кәдеге жарату туралы өте қызықты идеяны ұсынған ҮЕҰ бар. Мұндай жобалар ақша табуға ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамға үлкен пайда әкеледі.
Байқауға 2021 жылы Маңғыстаудан барлығы 92 өтінім келіп түсті, оның ішінде жартылай финалға 30 жоба шықты, оларды тәуелсіз қазылар алқасы іріктеп алды. Жартылай финалистердің арасында жеке бизнес, ҮЕҰ өкілдері және ісін жаңа бастаған кәсіпкерлер бар.
Бизнесті жүргізу бойынша екі айлық шеберлік сабақтарынан кейін жартылай финалистерге финалға қатысу үшін өздерінің әлеуметтік жобаларының бизнес-жоспарларын жазу керек. Үздік жобаның авторы өз ісін дамытуға бастапқы капиталға ие болады — егер бұл стартап болса, 1,5 миллион теңге және егер ол жалғасатын жоба болса, үш миллион теңге.
«Атамекен» ҚР ҰКП әлеуметтік кәсіпкерлік үшін құқықтық жағдай жасауды ұсынады. Осы мәселе бойынша бірыңғай ұстанымды қалыптастыру мақсатында Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы алаңында мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ және әлеуметтік кәсіпкерлердің қатысуымен дөңгелек үстел өтті. ҰКП қызметі халықаралық серіктестерден қолдау тапты, олармен бірлесіп «Атамекенде» әлеуметтік кәсіпкерліктің перспективаларын талқылау бойынша семинар-кеңес өтті, халықаралық ғылыми-практикалық конференция өтті, әлеуметтік кәсіпкерлік бойынша алғашқы жинақ шығарылды.
Сонымен қатар, ҰКП жанынан Әлеуметтік бастамалар және жастар кәсіпкерлігі қоры құрылды. Ұлттық палатаның бірқатар жауапты қызметкерлері, Парламент депутаттары мен әлеуметтік кәсіпкерлер АҚШ-қа барып, осы саладағы жұмыс тәжірибесімен танысты. Қазақстанда әлеуметтік кәсіпкерлікті дамыту қажеттілігі бар.
Бұл бірқатар проблемаларды, мемлекеттің осы мәселедегі олқылықтарын шешуге, экологиялық мәседедерді шешу жөніндегі мемлекеттің кейбір функцияларын шағын бизнес пен ҮЕҰ-ға аутсорсингке беруге мүмкіндік береді, мемлекеттік әлеуметтік саясатты іске асыруға, бюджетті үнемдеуге ықпал ететін болады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, әлеуметтік кәсіпкерлер қоғамның ең өзекті мәселелерін шешуге бағытталған [4].
Осыған байланысты, ҰКП есептеуінше, әлеуметтік кәсіпкерлердің табысын насихаттау жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлеу, нормативтік-құқықтық актілерде «әлеуметтік кәсіпкерлік» терминін, оның түрлерін, қаржыландыру принциптерін заңнамалық түрде бекіту, ҚР ҰКП жанынан әлеуметтік кәсіпкерлікке жәрдемдесу қорын құру, әлеуметтік жобаларды қолдаудың қаржы институттарын енгізу қажет. Мемлекеттік және жеке секторларды шоғырландыру, кластерлік тәсіл негізінде Бірыңғай экономикалық нарық құру, инвестициялар мен инновацияларды тарту үшін қолайлы экономикалық орта қалыптастыру арқылы Маңғыстау облысының экономикалық дамуына жәрдемдесу.
Маңғыстау облысы өнеркәсіп, көлік және логистика, туризм және агроөнеркәсіптік кешенде зор мүмкіндіктерге, сондай-ақ бай табиғи ресурстарға және дамыған адами капиталға ие екені белгілі.
Маңғыстау облысында әлеуметтік бағыттағы көптеген жобалар бар, ісін жаңа бастаған жергілікті кәсіпкерлер қазір батысқа ұқсас әлеуметтік — бағдарланған кәсіпорындарды ұйымдастыруға тырысуда.
Қорытындылай келе, қазіргі уақытта қоғамда бизнес пен кәсіпкерліктің рөлі тек материалдық құндылықтарды құрумен немесе кіріс алумен шектелмейді. Бизнес өкілдері жаңа жұмыс орындарын ашу, еңбек жағдайларын жақсарту және өңірлердің әлеуметтік-мәдени мәселелерін шешуге қатысу бойынша әлеуметтік міндеттемелерді өзіне алады. Егер бизнес өркениетті болса, онда мемлекеттің әлеуметтік өміріндегі ынтымақтастық шеңбері әлдеқайда кең болады.
Әдебиет:
- Жазықбаева, Г.К., Байзакова, Г. Г. Бизнесті бағалау: Оқу құралы.-Қостанай: А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2017. — 63 б.
- Дональд Ф.Куратко. Кәсіпкерлік: теория, процесс, практика. 10-басылым, 2018.
- Николас Грегори Мэнкью, Марк П. Тейлор. Экономикс, 4-басылым, 2018.
- Аубакирова Г. М. Адаптация предприятий к трансформации внешней среды: опыт Казахстана // Экономические отношения. — 2018. — Том 8. — № 4. — С. 663–673.
