Мақалада Орта азия қалаларындағы тұрғын-үйлер кварталдарының ерекшеліктері мен түрлері, қалалар аумағының игерілуіне және халықтың тұрғын үймен қанағаттануына қарай жаңа құрылыстың ауқымын кеңейту және салыстырмалы түрде жақсарту мәселелері қарастырылған.
Түйін сөздер: Орта Азияның архитектуралық мұрасы, тарихи ортасы, жаңарту жобасы, қайта пайдалану, қала құрылысы.
Встатье рассмотрены особенности и типы жилых кварталов в городах Средней Азии, вопросы расширения и относительного улучшения масштабов нового строительства по мере освоения территории городов и удовлетворенности населения жильем.
Ключевые слова: архитектурное наследие Средней Азии, историческая среда, проект реконструкции, повторное использование, градостроительство.
Қаланың өзіндік сәйкестендіру коды болып табылатын қалалық ортаның өзіндік тарихи келбетін сақтау ерекше міндет болып табылады. Адамдар, әдетте, алдыңғы дәуірлердің құрылыстарын жөн көреді, себебі көне дәуірде қалыптасқан аумақтарда олар өздерін физикалық және моральдық жағынан жайлы сезінеді. Дәл осындай орта жеке тұлғаның толық ашылуына ықпал етеді, өйткені жеке қарым-қатынас пен бос уақытты өткізу тұрғысынан кең мүмкіндіктер береді [1].
Қауымдастықтар құлдырауды, зақымдануды немесе инфрақұрылымның толық жетіспеушілігін қалай шешеді? Кеңес Одағы мен басқа да социалистік мемлекеттер ыдырағаннан кейінгі төртінші онжылдықта Орта Азия үшін бұл мәселенің өзектілігі әлі күнге дейін сақталуда. Маргиналды қалалық кварталдар, әсіресе Қырғызстан астанасы Бішкектің айналасындағы «тұрғын үйлер» кварталдарын мысал ретінде алып отырмын.
Бүгінгі таңда Бішкектің перспективалық даму мәселесін ғылыми тұрғыдан түсініп, қарастыру, қала құрылысы мен кеңестік кезеңде және Қырғыз Республикасының тәуелсіздік жылдарында болған өнеркәсіптік, тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардың архитектурасын, әлеуметтік-саяси және экономикалық қайта құруларды қалыптастырудың қалыптасқан практикасын терең зерделеу және талдау қажет. Сәулетші А.Смолицкийдің басшылығымен Қалалық құрылыс жобасында әзірленген және 1950 жылғы желтоқсанда бекітілген 1970 жылға дейінгі кезеңге арналған жаңа бас жоспар осы кезеңде елорданың қала құрылысын одан әрі дамытудың негізі болды. Бас жоспарды әзірлеу кезінде кейбір кемшіліктерге жол берілді, мысалы, 60-шы жылдардың бірінші жартысында халық санының өсуі жобаланған 650 мың адамнан асты. Сондай-ақ, тұрғын үй құрылысының қабаттылығы төмендетілді; бір-екі және үш қабатты ғимараттардың құрылысы халықтың қалыптасқан қажеттіліктерін қанағаттандырмады. Ғимараттарды салу үшін алаңдардың жетіспеушілігі мәселесі өткір тұрды, осыған байланысты қаланың орталық бөлігін қайта жаңарту кезінде ғимараттардың қабаттылығын төрт қабатқа дейін ұлғайту туралы шешім қабылданды. (1-сурет).
1-сурет. Стандартты сериядағы тұрғын үй ғимараттары
Қазіргі заманғы архитектурадағы халықтық сәулет дәстүрлерінің сабақтастығы олардың қаланың тарихи қалыптасқан ортасының контекстіне органикалық қосылуын және табиғи-ландшафтық және экологиялық жағдайға бейімделуін қамтамасыз етуге көмектеседі. Өкінішке орай, қаланың тарихи бөлігінің стихиялық салынуына байланысты оның инфрақұрылымының сапасы мен даму тұрақтылығы бұзылады. Қаланың заманауи сәулеті қоршаған ортамен және бірегей ландшафтты тау рамкасымен үйлесімді бірлік болып табылмайды.
Бішкек шетіндегі" тұрғын үй массивтерінде " немесе жаңа құрылыстарда қаланың барлық тұрғындарының төрттен бір бөлігі шоғырланған, шамамен 250 000 адам, олардың басым көпшілігі қоғамның қолайсыз топтарын құрайды және ауылдық жерлерден келген мигранттар. Қаладағы қауымдастықтар бүгінгі күнге дейін мынадай мәселелерге тап болып отыр-бұл зақымдану және негізгі қалалық инфрақұрылым мен қызметтердің болмауы, сондай-ақ әлеуметтік қызмет, денсаулық сақтау және білім беру, қоғамдық қауіпсіздік және қылмыстың алдын алу саласындағы қызметтерге қол жетімділіктің жеткіліксіздігі. Ал инфрақұрылымның зақымдануы немесе тұрғын-үй аймақтарында болмауы осы аймақтарда тұратын халық үшін қиындық туғызады. Асфальтталған жолдар, жабдықтау желілері және олармен байланысты қызметтер сияқты қарапайым заттар Бішкектің «тұрғын -үй кварталдарында» іс жүзінде жоқ. Көптеген үйлер сөзбе-сөз «жасыл алқаптарда» салынды және иелері көптеген жылдар бойы мэриямен және қызмет жеткізушілермен қалалық қызметке қосылу туралы келіссөздер жүргізді [2].(2-сурет).
2-сурет. Көпқабатты тұрғын-үйлер (1977–1985ж.)
Жағдайды жақсарту жөніндегі алуан түрлі жобалардың ішінде БҰҰ-ның халық қоныстануы саласындағы қоры іске асырған және қоғамдастық тұрғындары мен жергілікті өзін-өзі басқару ұйымының арасындағы өзара қарым-қатынасты жақсарту мақсатында «жаңа құрылыстардағы қақтығыстардың алдын алу үшін әлеуметтік және гендерлік теңдікті ілгерілету» жобасы ерекше назарға ие болып отыр. Бұл жоба балалар алаңдарын, спорт алаңдарын, көше жарығын жөндеу немесе салу, жолдарды қиыршық таспен жабу, тұрғын-үй аумағындағы ішкі жол тораптарын қалпына келтіру секілді шағын және орта деңгейдегі шараларды қамтыды. Бұл өзгертулер оң қабылданды және тұрғындардың әрекет топтарындағы немесе маңайдағы комитеттердегі күш-жігері, тіпті қаржыландыру бастапқы жарнаны қажет етсе де, әсер етуі мүмкін екенін көрсетті. «Арыш» қоғамдық бірлестігі сияқты тұрғындардың бастамалары 1990-шы жылдардан бері және аталған ұйымды құру және қолдау арқылы осындай интеграция үшін күресіп келеді. Өз-өзіне көмек көрсету топтары Ақ-Өрге, Арча-Бешік және Ақ-Ордо тұрғын үй массивтерін айтарлықтай жақсарта алды.
Аумақтың инженерлік дайындығына инженерлік құрал-жабдықтарды дайындау, жол желісін және қалалық көлікті ұйымдастыру, көлік қозғалысы сияқты мәселелер кіреді. Өз кезегінде, сәулет және көркемдік талаптар әр елді мекеннің бар ландшафтын жаңартып, байыта отырып, біртұтас көлемдік-кеңістіктік құрамын ұйымдастыруды қамтиды. Аумақты көгалдандыру және абаттандыру жұмыстары негізгі үш бағытқа бөлінеді: құрылыс, жоспарлау және абаттандыру. Жоспарлаудың негізгі мақсаты — қала аумағындағы барлық ғимараттар мен құрылыстарды, көшелер мен алаңдарды, бақтар мен саябақтарды, инженерлік жабдықтар мен абаттандыруды, тұрғын және өнеркәсіптік аумақтарды ұтымды орналастыру.
Тарихи ландшафт аймағын жаңарту әрқашан сәулетшілер немесе ландшафт дизайнерлері үшін қиындық туғызды. Реновация (лат. Renovatio-жаңарту, жаңғырту) — моральдық және физикалық, өндірістік негізгі қорлардың тозуы нәтижесінде ескіргендерді жаңаларына ауыстыру процесі. Жөндеу жекелеген ескірген құралдарды ауыстыру және жаңалау арқылы жүзеге асырылады. Шартты түрде, бұл процесс екі түрге бөлінеді:
— қолданыстағы объектіні немесе объектілер тобын бұзу туралы ресми муниципалды шешім күшіне енген кезде мәжбүрлі жөндеу;
— муниципалды бұйрықтар мен бағыттардың араласуынсыз табиғи жағдайда пайда болатын және зақымданулар мен ақаулардың табиғи жинақталуы нәтижесінде пайда болатын эволюциялық жаңарту.
Жаңартудың шартты түрде бөлінуі бар: ерікті немесе мәжбүрлі, бұл қалалық нысанды бұзу туралы ресми шешімді білдіреді және ақаулардың жиналуы мен ғимараттың зақымдануы нәтижесінде табиғи пайдалану жағдайында орын алатын эволюциялық жаңарту. Іргелес аумақтар, сондай-ақ сәулеттік-кеңістіктік және функционалдық ұйымдастырылуы қала жүйесінің қала құрылысы талаптарына сәйкес келмейтін аумақтар реновациядан немесе қалпына келтіруден өте сирек өтеді. Объектіні бұзу және оның аумағында жаңасын салу — ең танымал және жиі қолданылатын әдістердің бірі. Бұл әдістің кемшіліктері объектіні бұзуға, аумақты тазартуға және ғимаратты немесе құрылысты бөлшектеуге арналған басқа жұмыстарды орындауға кететін шығындар болып табылады. Территориялар мен кәсіпорындарды жаңарту саясаты дамушы қалалар үшін де өзекті [3].
Қорытынды
Кез келген аумақты қайта құрудың негізгі қағидасы — абаттандыру, ол бүгінгі таңда әлеуметтік, экономикалық, эргономикалық, экологиялық, инженерлік және сәулеттік мәселелердің кең ауқымын қамтиды. Елді мекендерді абаттандыру бойынша жұмыстардың көлемі мен түрлері көбінесе құрылыс үшін аумақты таңдаудың негізділігіне байланысты болып келеді. Қалалық типтегі елді мекендерде жоғарыда атап өтілген міндеттерді шешу оңай, ал, керісінше, мегаполистерде шешу қиынға соғады. Ірі қалаларда үлкен аумақтар қажет, олар қала құрылысы, инженерлік-геодезиялық талаптарға әрқашан сәйкес келе бермейді.
Әдебиет:
- Андреев М. В. Реновация промышленных территорий и объектов URL: [Электронды ақпарат] -https://arch-grafika.ru/publ/bez_kategorij/bez_kategorij/renovacija_promyshlennykh_territorij_i_obektov/12–1-0–69
- Архитектура города Бишкека. Традиции и современность URL: [Электронды ақпарат] -https://lib.kg/ru/r-m-muksinov-n-s-hramova-arhitektura-goroda-bishkeka-traditsii-i-sovremennost-bishkek-2010g/
- Гаспарян М. А., Варданян Л. Л. Основные принципы реновации исторического квартала и его интеграции в современную инфраструктуру города в проекте «Старый ереван» URL: [Электронды ақпарат] — https://nsuada.ru/nauka/konferentsii/balandinskie-chteniya/xiv/20_Gasparyan_Vardanyan.pdf
