Мақалада жалпы сәулеттік кеңістікті құраушы композициялық құралдардың өз-ара байланысы, олардың ерекшелігі, пропорциялық үйлесімділігі, өлшем бірліктері мен пішімдері қарастырылған.
Түйін сөздер: сәулеттік кеңістік, ғимараттар құрылымы, Фронтальды композиция, үйлесімділік.
В статье рассматривается соотношение композиционных средств, составляющих общее архитектурное пространство, их особенности, соразмерность, единицы и форматы.
Ключевые слова: архитектурное пространство, структура зданий, фронтальная композиция, гармония.
Сәулеттік кеңістіктегі композиция негізгі үш түрлі құралдар арқылы жасалады: сәулеттік кеңістікте орналастыру; архитектуралық формалардың және олардың бөліктерінің қатынасы, пропорциясы, симметриясы, түсі, масштабы; кескіндеме, мүсін, көгалдандыру элементтерін қосу және пайдалану. [1]
Көлемдік-кеңістіктік композиция адамның визуалды қабылдау ерекшеліктеріне негізделген. Біз байқайтын пішіндер мен жазықтықтар олардың қиылысу сызықтарынан тұрады. Жазықтықтан көлем, көлемнен кеңістік пайда болады. Сәулеттік кеңістіктің бір ерекшелігі сол кеңістікте тұрған адаммен тікелей байланысты, мейлі ол ішінде болсын немесе сыртынан бақылап тұрсын маңызды емес. Кеңістікті қоршап тұрған элементтер ғана емес, сонымен қатар кеңістіктің өзі де эстетикалық құндылыққа ие. Құрылымның массасы мен оны шектейтін немесе қоршап тұрған бос кеңістік арасындағы байланыс- кеңістікпен танысқан кездегі алғашқы эмоционалды сезімдердің бірі болып табылады.
Ғимарат көлемінің пішіні, әдетте ішкі құрылымының ерекшелігіне байланысты болады. Мұндай байланысты әдетте бір қабатты шатыры тегіс ғимараттардан байқаймыз. Алайда, қасбеттің пішініне оның ішкі құрылымына толық сәйкестігі міндетті емес. Сөзсіз айырмашылық қабырғалар мен басқа қасбеттердің қалыңдығымен ғана емес, сонымен қатар құрылымдық және техникалық мақсатта қолданылған кеңістіктермен де анықталады. Су мен қарды кетіру үшін биік шатыр төбесі бар кез келген ғимарат ішкі кеңістікке қатысы жоқ сыртқы өлшемдерге ие. Бұрынғы сәулет өнерінде көлемнің ішкі кеңістіктен толық айырмашылығы бар мысалдарыды байқауға болады. Ғимараттың пішінін келтіру бір уақытта құрылымның сыртқы түріне және оның көршілес ғимараттар ансамбліндегі рөліне байланысты ерекше көркемдік мәселелерді шешуге қызмет етті.
Кез келген құрылымның үш өлшемі бар: ұзындығы, биіктігі, ені. Үш өлшемділік — сәулеттік кеңістігінің басты қасиеті, сондықтан үйді жобалау кезінде басты композициялық міндет-оның көлемін әр түрлі бақылау нүктелерінен қалай көрінетінін анықтау.
Өлшемдердің біреуінің басым болуы белгілі бір композицияға тән белгіні береді: биік ғимарат — биіктігі басым, ұзартылған үй — ұзындығы басым; жалпақ үй — ені басым. Композицияның «фронтальдылық, кеңістіктік, көлемділік сияқты ерекшеліктері ғимараттардың көлемдік-кеңістіктік құрамын классификациялау үшін негіз болып табылады.
Фронтальды композицияға тән оның барлық элементтері мен бөліктерінің көрерменге қатысты орналасуы, негізінен екі фронтальды координатта байқалады — ол ені мен биіктігі. Фронтальды композициялардағы тереңдік координатасы нашар дамыған.
Фронтальды композицияның қарапайым түрі — тігінен орналасқан төртбұрыш. Тіктөртбұрышты жоғары қарай тарылту көрерменнен алыстау, ал төмен қарай тарылту — алға еңкейу сияқты әсер қалдырады. Егер қасбеттің сегменттелуі құрылымдық немесе функционалдық талаптардан туындаса және біз, керісінше, фронтальдылықты қалпына келтіргіміз келсе, онда бұған қосымша сегменттеуді қолдану арқылы қол жеткізуге болады (1-сурет).
Кез келген композицияға қажетті көркемдік сапаның әдістерін қарастырайық. Оның екі негізгі жол бар: біріншісі — берілген бетті біркелкі бөлулермен толтыру (мысалы, тастардан, немесе блоктардан қабырғаны төсеуге еліктейтін тормен — тотпен, қаптау кірпіштерін пайдалану); екіншісі — олардың арасындағы бағыныштылықты орнату арқылы жазықтықты тең емес бөліктерге бөлу (есік пен терезе саңылаулары, жиектер мен бұрылыстар).
Айта кету керек, қасбетті тек бір бағытта бөлу қажет емес. Көлденең бөлімдер бүйірлерден шектеулілікке баса назар аударады, ал тік бөлімдер жазықтықтың үстіңгі және астыңғы жағына назар аударады (2-сурет).
1-Сурет. Терезе жақтауын байланыстырудың біркелкі сегментациясы оның фронтальдылығын көрсетеді
2-Сурет. Көлденең бөлінулер пішіннің шектелуін бүйірлерінен, тік бөлулер жоғарыдан шектеулілігін көрсетеді. Екі бағыттағы тең артикуляциялар фронтальды формаларды атап көрсетеді
Көлемдік композиция әртүрлі жағынан айналдыра көрінуге арналған және оның айналасында қозғалған кезде байқалады. Жеке учаскедегі ықшам үй барлық үш координат (ені, биіктігі, тереңдігі) бойынша әзірленген элементтерден тұратын үш өлшемді композицияның мысалы болып табылады. Композицияның үш өлшемділігін ашу — дизайнның негізгі міндеті.
Форманың келесі белгілері болуы мүмкін: көлденең, тік немесе тереңдік координаттарының басым болуы; контурлар, силуэт күрделі немесе қарапайым. Көлемді құрайтын қабырғалардың жазықтықтары түзу, көлбеу, қисық, тік және т. б.
Архитектуралық пішіннің геометриялық үлгілерін анықтау үшін келесі құралдар қолданылады: пішіндердің, шегіністердің жылжуымен ерекшеленетін көлемді оның құрамдас бөліктеріне бөлу; әр түрлі қарама-қарсы бет түрлерін салыстыру (тік бұрышты, қиғаш, сынық, дөңгелек қисық, қоршау беттерінің қисық сызықты контурлары); масса мен кеңістікті салыстыру; текстуралар мен түстер.
Пішінді ашудың негізгі әдістері беттердің, жиектердің, артикуляциялардың геометриялық үлгілеріне негізделген, олардың мақсаты кез келген ерікті көзқарас тұрғысынан қабылдауға үшінші өлшемді ашу болып табылады. Ұзындықтың, биіктіктің және еннің теңдігі статикалық көлемге әкеледі (шар, текше). Екі шаманың басым болуы пішінді жазықтық күйге әкеледі.
Пішінді қабылдау көкжиектің биіктігіне байланысты. Қабырғаның биіктігіне қатысты оның орталық орналасуы пішінді мәнерсіз етеді. Көкжиек сызығын төмендету немесе көтеру (төменнен немесе жоғарыдан қарау) пішінді ашуға көмектеседі, өйткені жоспардың немесе шатырдың конфигурациясы ішінара көрінетін болады.
Көлемдік әсерді жақтардың біркелкі емес жарықтандыруы, ішкі көлемнің ашылуы, бетінің артикуляциясы және әртүрлі геометриялық пішіндердің қарама-қарсы қатар қоюы күшейтеді. Үш өлшемділікті ашумен қатар, бөліктердің композициялық бірлігіне және тұтастай үйлесімділікке қол жеткізу басты міндет болып табылады.
Көлемдік әсер тараптардың біркелкі емес жарықтандырылуымен, ішкі көлемнің ашылуымен, бетінің бөлінуімен, пішіндердің әртүрлі геометриямен қарама-қарсы салыстырылуымен күшейтіледі.Үш өлшемділікті ашумен қатар, бөліктердің композициялық бірлігіне және тұтастай үйлесімділікке қол жеткізу басты міндет болып табылады.
Терең-кеңістіктік композицияның көрнекі тереңдікті тудыратын формалары бар.Тұңғиық композицияны кеңістіктің келесі түрлерін пайдалана отырып құруға болады: барлық жағынан және жоғарыдан жабық (ішкі) және бір немесе бірнеше жағынан шектелген (сыртқы). Сыртқы композицияның мысалы — үш немесе төрт жағынан қоршалған қоршау. Бұл жағдайда қоршау қабырғаларының көлемі қабылданбайды және олар қоршау жазықтықтарына айналады (3-сурет).
Жабық кеңістік — екі жағынан қапталдалған немесе барлық жағынан қоршалған кеңістік. Мұндай ортада жүрген адам өзін «ішінде» сезінеді.
Ашық кеңістік былайша алып қарағанда кеңістіктегі негізгі көлемнің «сыртында» ұйымдастырылған, және көлемі, пішіні, қадамы арқылы ашылады. Шектелмейді, керісіеше оны ұйымдастыратын көлемдерді айналдыра қамтиды [2].(4-сурет).
3-Сурет. Жабық кеңістік
4-Сурет. Ашық кеңістік
Тұрғын үй кешендерін жобалау кезінде кешенді қаланың немесе тұрғын үй аймағындағы сәулеттік-кеңістіктің элементтері ретінде қарастырып, осы кеңістікте белгіленген жалпы сәулеттік құрылымды әзірлеп, сәулетпен композициялық байланысты жүзеге асыру қажет. Тұрғын үй кешендерін жоспарлау және дамыту үшін архитектуралық шешімдердің маңызды ерекшеліктерінің бірі жеке ғимараттар, олардың үйлесімділігі, ғимараттардың комбинацияларын және ішкі кеңістіктерін қамтитын композицияның тұтастығы болып табылады.
Ғимараттың сәулеттік шешімдерінің көркемділігі әртүрлі формаларды үйлестіру арқылы жүзеге асады. Тұрғын үй аулаларының кеңістікпен үйлесімділігі өмір сүру ортасының және архитектуралық композицияның маңызды элементтері болып табылады. Аула кеңістігіндегі формаларының алуан түрлілігі мен тығыздығы, олардың комбинациялары, сонымен қатар ғимаратпен гармониялық байланысы, архитектуралық және көркемдік қасиеттерін анықтайды. Тұрғын үй кешендерінің сәулеттік дамуының алуан түрлілігі мен мәнерлілігі әр түрлі қабаттар санын пайдалану арқылы қол жеткізіледі, бұл қабаттардың саны ұлғайған ғимараттардың жеке топтарына, ерекше кеңістіктік пішініне, пластикасына, жеке элементтерінің құрылымы мен түсіне назар аудару арқылы қол жеткізіледі. Мұндай ерекшеліктер тұрғын үй ғимараттарының негізгі құрылымдық элементтерінің қайталануымен және бүкіл ғимараттың композициялық осьтерінің ырғағымен ерекшеленеді. Мысалы, мұнара типті көпқабатты үйлерді белгілі бір ырғақта азырақ қабаттағы ұзартылған ғимараттармен үйлестіруде кеңінен қолданылады (5-сурет).
5-Сурет. Негізгі ғимараттың орналасуымен жасалған композициялық шешім
Тұрғын аумақтарды дамытудың сәулеттік-көркемдік шешімдерінің ең маңызды сапасы олардың табиғи ортамен, ландшафтпен, жер бедерімен, су беттерімен органикалық байланысы болып табылады. Мысалы, тұрғын үй ауданы төбелердің, таулардың беткейлерінде орналасқан кезде, сәулеттік-кеңістіктік шешімнің мәнерлілігіне террассалардағы ұзартылған ғимараттарды бөлек мұнара типті үйлермен және сатылы ғимараттармен біріктіретін террассалық құрылыс жүйесі арқылы қол жеткізуге болады.
Өзендердің, көлдердің, каналдардың жағалауларында орналасқан тұрғын үй кешендерінің архитектурасы оны алыс қашықтықтан, қарсы жағалаудан көзге қалай қабылданатынын ескеруі керек. Бұл жағдайларда ғимараттардың көлемін, олардың бөлінуін, пластиктерді, элементтерді топтастыруды (лоджиялар, балкондар, шығанақ терезелер), силуэт құрылымдарын ұлғайту орынды.
Негізгі көшеге қарайтын тұрғын үйлердің архитектуралық шешімдері қалалардың осы элементтерінің дамуының жалпы композициялық жобасына жатады. Бұл жерде ғимараттардың архитектуралық элементтерін, олардың бөлімдерін, пластмассаларын үлкейту, екпінді күшейту, сондай-ақ тұрғын үйлердің бірінші қабаттарында салынған және оларға бекітілген мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың сәулетімен үйлесуі орынды. Кешке жарықтандырылған витриналар басты көшелердің сәулетінің көркемділігін арттырады (6-сурет).
6-Сурет. Монолитті және үлкен панельді ғимараттардың үйлесімі бар бас көшенің құрылыс сәулеті.
Жасыл кеңістіктер тұрғын аудандарды дамытудың сәулеттік-кеңістіктік композицияларының маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Жасыл аумақтарды орналастыру, өсімдіктерді таңдау және оларды топтастыру функционалдық және санитарлық талаптарды қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар өмір сүру ортасының архитектуралық дизайнының мәнерлілігін арттыруы керек. Тұрғын аудандар мен шағынаудандардағы аулаларды абаттандыру сонымен қатар демалыс аймақтарын, балалар қалашықтарын, жаяу жүргіншілер жолдарын және тұрғын ауданның басқа да жоспарлау элементтерін нақты бөлуге қол жеткізуге бағытталған. Егер тұрғын үй кешені немесе шағын аудан бақшамен, саябақпен немесе орман саябағымен шектессе, онда осы жасыл аймақтарға қарай ашық аулалары бар ғимараттың кеңістіктік құрамын пайдаланған жөн, ал тұрғын ауданды абаттандыруды саябақты дамыту деп түсіну керек.
Қорытынды
Сәулеттік кеңістікті құрайтын кез келген композицияның өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары болады. Әрбірінің функционалды түрде атқаратын қызметі әр түрлі. Кез келген жобаны жасау кезінде сәулетші оның эстетикалық құрамдас бөліктеріне ғана емес, сонымен бірге адамдарға қалай әсер ететініне де аса назар аударуы керек. Осыған сүйене отырып, қала құрылысын жобалауда сәулет кеңістігінің көркемділігін барынша дұрыс пайдалану қажет.
Әдебиет:
- Сәулеттік жобалаудағы көлемді-кеңістіктік композиция URL: [Электронды ақпарат] — https://olymp.in/news/prilozhenie-3-obyomno-prostranstvennaya-kompozitsiya-v-arkhitekturnom-proektirovanii/174
- Сәулеттік композиция URL: [Электронды ақпарат] — http://gardenweb.ru/arkhitekturnaya-kompozitsiya
- Тұрғын аудандар мен шағын аудандарды дамытудың сәулеттік-көркемдік шешімдері URL: [Электронды ақпарат]- http://stroy-spravka.ru/article/arkhitekturno-khudozhestvennye-resheniya-zastroiki-zhilykh-raionov-i-mikroraionov
