Шығыс Қазақстан облысы «Қуат» шаруа қожалығында зерттеулер жүргізіліп, қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойларын гемпшир тұқымды өндіруші қошқарлармен будандастыру нәтижесінде будан алынған. Мақалада будан және таза тұқымды қозылардың тірі салмағы, экстерьерлік өлшемдері мен дене индекстерін көрсеткіштері келтірілген.
Кілтті сөздер: будан, экстерьер, өсу, даму, гемпшир.
В крестьянском хозяйстве «Куат» Восточно-Казахстанской области были проведены исследования по изучению помесей, полученных в результате скрещивания маток казахской курдючной грубошерстной породы с баранами-производителями породы гемпшир. В статье приведены показатели живой массы, экстерьерных промеров и индексов телосложения помесей и чистопородного молодняка.
Ключевые слова: помесь, экстерьер, рост, развитие, гемпшир.
Құйрықты қой тұқымдарының генетикалық әлеуетінің нақты комбинацияларын жүйелі пайдалану және осы негізде құнды биологиялық қасиеттермен үйлесетін жоғары ет өнімділігі мен шоғырландырылған тұқым қуалаушылығы бар перспективалы популяцияларды құру бірегей мүмкіндік болып табылады, оны, әрине, осы саланың табыстылығын тез арттыру үшін пайдалану қажет. Болашақта осындай генофондтың болуы Республика қой шаруашылығы селекциясындағы тактикалық және стратегиялық міндеттерді шешуге мүмкіндік береді. Қойылған міндеттердің маңызды және тиімді шешімі — тұқым аралық будандастырудын әртүрлі нұсқаларын кеңінен қолдану қажеттілігі.
Осыған байланысты қазақтың құйрықты қылшық жүнді қойларын гемпшир тұқымды өндіруші қошқарлармен будандастыру жөніндегі ғылыми-практикалық тәжірибелер өзекті болып табылады. Қойдың ерте жетілуі мен ет сапасын арттыру тұқымаралық будандастыруды қажет етеді. Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының «Қуат» шаруа қожалығына гемпшир тұқымын өндірушілер әкелінді. Жергілікті қылшық жүнді қойларды гемпширлермен будандастыру арқылы бірінші ұрпақ алынды. Зерттеу екі топ арқылы жүргізілді. Бақылау тобына жергілікті қазақтың құйрықты қылшық жүнді қой ұрпақтары алынса, тәжірибелік топқа гемпшир қошқарларының ұрығымен ұрықталған жергілікті қазақтың құйрықты қылшық жүнді қой саулықтарының будандары алынды.
Ауыл шаруашылығы малдарының тірідей салмағы жоғары селекциялық және биологиялық мәнге ие. Малдарды тірідей салмағына, дене бітіміне және өнімділігіне байланысты бағалау малдарды жеке қасиеттеріне байланысты малдарды сұрыптаудың негізі болып саналады. Бір табындағы немесе бір тұқымдағы ірі қойлар, ережеге сәйкес жоғары өнімділігімен, жақсы денсаулығымен және мықты конституциясымен ерекшеленеді. Қойлардың тірідей салмағына олардың көптеген жағдайларда оң корреляция байқалатындықтан өнімділігі, әсіресе, еттілігі тәуелді.
Ұрпақтың өнімділік қасиеттері қошқарлар мен саулықтардың бірдей дәрежесінде тұқымқуалаушылық қасиеттер негізінде қалыптасады. Дегенмен көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ірі қошқармен салыстырғанда ірі ұрғашы қойлар жоғары ықпал ететіні анықталған [1–3].
1 кестеде қалаған типке жататын төлдердің даму динамикасы келтірілген.
Кесте 1
Тоқтылардың жасына байланысты тірідей салмағының өзгеруі, кг
|
Жасы |
Көрсеткіш |
Еркек тоқты |
Ұрғашы тоқты |
||
|
тәжірибелік |
бақылау |
тәжірибелік |
бақылау |
||
|
n |
25 |
40 |
27 |
40 |
|
|
туғанда |
X±m x̄ |
4,8±0,06 |
4,3±0,05 |
4,1±0,03 |
3,8±0,07 |
|
Сv |
17,5 |
10,0 |
9,7 |
7,4 |
|
|
4–4,5 ай |
X±m x̄ |
39,4±0,42 |
37,1±0,45 |
34,9±0,33 |
34,0±0,39 |
|
С v |
14,7 |
9,0 |
14,9 |
7,0 |
|
|
1,5-жас |
Х±m x̄ |
65,5±0,29 |
62,7±0,42 |
55,3±0,16 |
54,1±0,56 |
|
С v |
12,3 |
7,6 |
11,7 |
6,2 |
|
Біздің мәліметтеріміз бойынша, әр түрлі топтағы жаңа туған еркек қозылардың тірі салмағы 4,3–4,8 кг, ұрғашы — 3,8–4,1 кг аралығында болды, бұл эмбрионалды кезеңінде қозылардың жеткілікті дамуын көрсетеді. Бұл жағдайда олардың генотипіне байланысты белгілі бір топтар арасындағы айырмашылықтар байқалады. Будан еркек тоқтылардың көрсеткіштері олардың таза тұқымды құрбыларынан 0,5 кг немесе 11,6 % — ға, ұрғашы тоқтылардың көрсеткіштері тиісінше 0,3 кг немесе 7,9 % — ға артық болды.
Қозылардың өсуі мен дамуының жеткілікті жоғары қарқынының нәтижесінде туылғаннан бастап 4–4,5 айға дейін еркек қозылардың тірі салмақтары 39,4 және 37,1 кг, ал ұрғашы — сәйкесінше 34,9 және 34,0 кг жетті. Бұл ретте, тәжірибелік топтың будан қозыларының тірі салмағы таза тұқымды бақылау құрдастарынан 2,3 кг және 6,2 %–ға артық болды, ұрғашы тоқтылардың — тиісінше 0,9 кг немесе 2,7 %. Бұл артықшылық гетерозис құбылысымен түсіндіріледі, ол жас кезінде айқын көрінеді.
Болашақта, сүт кезеңінен кейін қозылар тірі салмақтың өсу қарқындылығының төмендеу кезеңін бастайды. Көптеген сарапшылардың пікірінше, күзгі кезеңде өсу қарқынының күрт төмендеуі олардың анасынан ажырату, демек, ана сүтінен айырылуымен, сондай-ақ қозылардың жайылымдық азықтануға көшуімен және жемшөп факторларының нашарлауымен байланысты. Осы кезеңде өсудің толық тоқтауы ғана емес, сонымен бірге оның төмендеуі де байқалады.
Постнатальды онтогенездің ерте кезеңінде пайда болған тәжірибелі топтың будандарында тірі салмағы бойынша артықшылық тенденциясы сақталады. Сонымен, осы топтың еркек және ұрғашы тоқтылары 1,5 жастағы құрдастарынан сәйкесінше 2,8 кг немесе 4,5 % және 1,2 кг немесе 2,2 % асып түседі. Біздің ойымызша, бұл әке — гемпширдің генотипінің әсерімен түсіндіріледі, ол қозыларды анасынан ажыратудан кейін, яғни аз қолайлы жағдайлардың басталуымен көрінеді.
Постнатальды онтогенездегі негізгі сандық белгілердің бірі ретінде ауылшаруашылық жануарларындағы тірі салмақ паратиптік факторлардың әсеріне көбірек ұшырайтыны белгілі, яғни азықтандыру және ұстау жағдайларына жоғары «реакция жылдамдығы» бар.
Бұл аспект бойынша әр түрлі жас топтардың дене салмағының өзгеру коэффициентін (Сv) талдау практикалық селекция үшін белгілі бір қызығушылық тудырады. Жалпы, барлық жас кезеңдерінде тәжірибелі топтағы қозылардын тірі салмағының фенотиптік өзгергіштік коэффициенті, олардың бақылау құрдастарынан айырмашылығы, айтарлықтай жоғары, бұл будан жануарларының осы белгілері бойынша гетерозиготалықтын жоғарылауымен түсіндіріледі.
Айта кету керек, жануарлардың тірі салмағының абсолютті көрсеткіші өсу қарқыны мен ерте жетілуін толық сипаттай алмайды, сондықтан туу кезіндегі салмақтың әр килограмы мен орташа тәуліктік салмақтың әр килограмы үшін әр түрлі кезеңдегі өсу көрсеткіштері есептелді.
Біздің зерттеулерімізде сүтті кезеңдегі будан мен таза тұқымды еркек тоқтылардың дене салмағының абсолютті өсуі сәйкесінше 34,6 және 32,8 кг, ал ұрғашы тоқтылардың сәйкесінше 30,8 және 30,2 кг құрайды. Әрі қарай, анасынан ажыраудан 1,5 жасқа дейін барлық топтағы жас малдардың дене салмағының өсу қарқыны төмендеді, ал екі топтағы жас малдардың абсолютті өсуі сәйкесінше 26,1 және 25,6 кг және 20,4 және 20,1 кг құрады.
Сүт кезеңіндегі орташа тәуліктік өсім будан еркек тоқтыларда 288,3 г, ұрғашы тоқтыларда — 256,7 г, ал таза тұқымды — сәйкесінше 273,3 және 251 г құрайды. Туғаннан бастап 4–4,5 айға дейінгі әр түрлі генотиптердегі қозылардың орташа тәуліктік өсуі өте жоғары, құйрықты қойлардың эволюциясы процесінде пайда болған постнатальды онтогенездің генетикалық тұрғыдан анықталған ырғағымен, аналықтардың жоғары сүттілігімен және жануарлардың өсіру аймағының жағдайларына жақсы бейімделуімен түсіндірілуі керек. Болашақта орташа тәуліктік өсімнің төмендеуі байқалады, бұл жас жануарлардың постнатальды онтогенезінің биологиялық заңдылықтарымен, сондай-ақ олардың жайылымдық азықтануға көшуімен және күзгі-қысқы маусымның жемшөп жағдайларының нашарлауымен түсіндіріледі.
Сүт кезеңіндегі барлық топтардың қозыларының нақты салыстырмалы өсу қарқыны туралы шешім қабылдау үшін, тірі салмақ көрсеткіштері бойынша жоғары айырмашылықтары бар, біз олардың салыстырмалы өсу қарқынын есептедік. Еркек және ұрғашы тоқтылардың көрсеткіштері бойынша сүт кезеңінде туу кезіндегі массамен салыстырғанда өсім 700 %-дан астам (729,9; 763,5 және 751,5; 795,9 %) артты, яғни осы кезеңде дене салмағының ұлғаю еселігі орташа есеппен тиісінше 7,5 есе құрады.
Жалпы, тәжірибелік және бақылау топтарының жас төлдерінің тірі салмағының көрсеткіштері 4–4,5 айында және 1,5 жаста қазақтың құйрықты қылшық жүнді тұқымының таза тұқымды табынына қойылатын стандарттың ең төменгі талаптарына сәйкес келді. Тірі салмағы бойынша будан тоқтыларда гетерозис құбылысы нашар байқалады, бұл будандастырудағы алынған қой тұқымдарының өнімділік бағытымен анықталады.
Малдардың өсуінің маңызды кезеңдерінің бірі өмірінің постнаталды кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде малдың өнімділік қасиетінің дамуына адамның белсенді араласуына мүмкіндік туады. Онтогенездің әртүрлі кезеңінде дене салмағы малдың өсуін бағалауда кең тараған және объективті көрсеткіш.
Тірідей салмақтың мөлшері және өсу кезеңдеріндегі тәуліктік салмақ қосуы маңызды көрсеткіш болып табылады. Жеке өлшемдерді қолдану арқылы жеке табындардағы белгілі бір кезеңдегі өсуін, бір малды топпен немесе толық топты өзара салыстыруға болады.
Конституция және экстерьер ауыл шаруашылығы малдарының өнімділік және асыл тұқымдық қасиеттерінің дамуының маңызды көрсеткіштері болып табылады. Сондықтан тәжірибелік селекцияда осы көрсеткіштердің объективтілігіне және нақтылығына аса көңіл аударылады. Ауыл шаруашылығы малдарының экстерьерлік қасиеттерін бағалауда және зерделеуде көбінесе дене өлшемдерін алу арқылы және көз мөлшері арқылы бағалау қолданылады.
Кесте 2
Будан ұрғашы қозылардың экстерьерлік дене өлшемдері, см
|
Көрсеткіш |
Жасы |
||
|
туылғанда |
4 ай |
18 ай |
|
|
Шоқтығының биіктігі |
38,5±0,44 |
60,4±0,82 |
71,1±1,14 |
|
Құйымшағының биіктігі |
40,6±0,52 |
62,1±0,92 |
72,5±0,77 |
|
Кеуде тереңдігі |
11,2±0,26 |
25,5±0,28 |
32,6±0,33 |
|
Кеуде ендігі |
9,1±0,14 |
19,1±0,37 |
23,3±0,29 |
|
Сербек аралық ендігі |
7,2±0,19 |
16,3±0,39 |
19,5±0,52 |
|
Кеуде орамы |
36,6±0,47 |
72,1±0,90 |
92,3±1,23 |
|
Жіліншік орамы |
7,0±0,11 |
8,4±0,16 |
8,5±0,12 |
|
Кеудесінің қиғаш ұзындығы |
30,6±0,32 |
60,7±0,76 |
73,9±0,68 |
2 кестеде будан ұрғашы қойлардың туылғандағы, 4 және 18 айлық жастағы дене өлшемдерінің бірлігі көрсетілген.
Қозылар туылғанда алынған сегіз негізгі өлшемдер эмбриондық кезеңінде толықтай қанағаттанарлық дамығанын куәландырады. Туылғаннан бір жарым жылдық жасында өсу мен даму үрдісінде интенсивті өсуі 2,4–3,0 есе жоғарылаған келесі өлшемдерде байқалады: кеуде тереңдігі және орамы, сербек аралық ендігі, кеудесінің қиғаш ұзындығы. Қозылардың өсуінің төменгі интенсивтілігі бұл кезеңде 58,4–84,7 % жоғарылаған келесідей өлшемдерде сипатталады: жіліншік орамы, шоқтығының және құйымшағының биіктігі.
Қозылардың дамуының жеке кезеңдерінде дене өлшемдерінің интенстивті өсуі өзгереді. Енесін ему кезеңінде сербек аралық ендігі және кеуде орамы айтарлықтай өскен, құйымшақ және шоқтығының биіктігі, кеуде тереңдігі және ендігі, кеудесінің ұзындығы жаман емес көрсеткіштерді көрсетті. Енесінен айыру кезеңінде қозылар туылғандағы тән дене бітімінің ерекшеліктерін көрсеткіштерді сақтап қалды. Төлдің дамуы қалыпты жүріп жатты. 4 айлығынан 18 айлық жастық кезеңінде дене өлшемдерінің интенсивті өсуі төмендеді, жауырын артынан алынған кеуде орамы жоғары өсумен сипатталды.
3 кестеде қазақтың құйрықты қылшық жүнді ұрғашы қойлардың туылғандағы, 4 және 18 айлық жастағы дене өлшемдерінің бірлігі көрсетілген.
Кесте 3
Қылшық жүнді ұрғашы қозылардың экстерьерлік дене өлшемдері, см
|
Көрсеткіш |
Жасы |
||
|
туылғанда |
4 ай |
18 ай |
|
|
Шоқтығының биіктігі |
36,9±0,59 |
58,6±0,72 |
71,3±0,64 |
|
Құйымшағының биіктігі |
38,3±0,31 |
60,9±0,73 |
72,9±0,71 |
|
Кеуде тереңдігі |
9,8±0,25 |
23,8±0,60 |
31,3±0,35 |
|
Кеудесінің ендігі |
8,4±0,20 |
18,7±0,38 |
22,7±0,42 |
|
Сербек аралық ендігі |
6,8±0,26 |
16,5±0,32 |
19,4±0,31 |
|
Кеуде орамы |
35,2±0,40 |
70,2±0,88 |
91,6±0,98 |
|
Жіліншік орамы |
5,2±0,14 |
7,2±0,15 |
8,6±0,14 |
|
Кеудесінің қиғаш ұзындығы |
29,1±0,41 |
58,1±0,83 |
72,5±0,69 |
Малдардың экстерьерлік қасиеттерін зерттеу өсу және даму үрдісінде ұрғашы қозылардың туылғаннан бір жарым жастық кезіне дейін келесі дене өлшемдері интенсивті дамитынын көрсетті: кеуде орамы және тереңдігі, сербек аралық ендігі бұл кезеңде 2,5–3 есе өскен, керісінше, жіліншік орамы, шоқтығының және құйымшағының биіктігі сияқты дене өлшемдерінің өсуінің интенсивтілігі төмен болған, бір жарым жылдық дамуда бұл көрсеткіш тек 56,1–72,7 % өскен. Осымен қоса тоқтылардың онтогенездік дамуының жеке кезеңдерінде дене өлшемдерінің рангтік жағдайларының интенсивті дамуы өзгереді. Осылайша енесінен 4–4,5 айылық жасында айырғанға дейін өсу темпі бойынша сербек аралық ендігі мен кеуде тереңдігі бірінші орында, 4 айлық жасынан 18 айлық жасына дейін жауырын артынан алынған кеуде орамына тиесілі. Керісінше енесінен айырғанға дейін жіліншік орамы және 4 айдан 18 айлық жасына дейін сербек аралық ендігі, шоқтығының және құймышағының биіктігінің өсу темпі төмен.
4 кестеде дамуының әртүрлі жас кезіндегі дене бітімінің индексі келтірілген.
Кесте 4
Будан қозылардың дене өлшемінің индексінің өзгергіштігі, %
|
Көрсеткіш |
Туылғанда |
4 ай |
18 ай |
|
Сирақтылығы |
70,9 |
57,8 |
54,1 |
|
Кеуделілігі |
79,4 |
100,5 |
103,9 |
|
Кеуде–бөксе сәйкестігі |
126,4 |
117,2 |
119,4 |
|
Дене жұмырлығы |
119,6 |
118,8 |
124,5 |
|
Тұрқы сипаты |
105,4 |
102,8 |
102,2 |
|
Сүйектілігі |
13,8 |
11,6 |
11,8 |
|
Дене еңселілігі |
95,1 |
119,4 |
129,9 |
Тәжірибиелік топтағы қозылардың онтогенезінде жасы өскен сайын сирақтылығы 70,9–73,4 % дан 54,1–56,5 % төмендейді. Бұл кеуде тереңдігінің интенсивті өсуімен байланысты. Кеуде жұмырлығы және еңселілік индексі жасы өскен сайын жоғарылайды, осының нәтижесінде сақа малдардың денесінің ықшамдығы жақсарады.
Кесте 5
Қылшық жүнді қозылардың дене өлшемінің индексінің өзгергіштігі, %
|
Көрсеткіш |
Туылғанда |
4 ай |
18 ай |
|
Сирақтылығы |
73,4 |
59,4 |
56,5 |
|
Кеуделілігі |
78,9 |
99,1 |
100,8 |
|
Кеуде–бөксе сәйкестігі |
123,5 |
113,3 |
117,0 |
|
Дене жұмырлығы |
120,9 |
120,8 |
126,3 |
|
Тұрқы сипаты |
103,8 |
103,9 |
102,2 |
|
Сүйектілігі |
14,1 |
12,3 |
12,1 |
|
Дене еңселілігі |
95,4 |
119,8 |
128,5 |
Қазақтың құйрықты ұрғашы тоқтылар қатысты ұзын сирақты, денесінің созылғыштығы төмен. Оларда сүйектілік индексі будан малдармен салыстырғанда қатысты жоғары болып шықты. Будан ұрғашы тоқтылар енесін ему кезеңіндегі өсімтал малдар денесінің созылғыштығының нәтижесінде ықшамдылығы төмен болды, бірақ кеуде орамының жоғары болуынан екінші топтағы малдармен салыстырғанда еңселілі болды.
Осылайша, әртүрлі жас кезеңдерінде будан малдардың тірідей салмағы таза тұқымды малдармен салыстырғанда жоғары болды. Тәуліктік салмақ қосуы бойынша будан малдар таза тұқымды малдармен салыстырғанда жақсы өсімталдықпен сипатталады. дене бітімінің индексі будан малдар таза қанды малдардан жерге жақындығымен, денесінің созылғыштығымен және кеудесінің жақсы дамығандығымен ерекшеленетінін керісінше таза ұрғашы тоқтылар биік аяқтылығымен және ықшамдылығымен сипатталтынын көрсетті.
Жалпы, дене өлшемінің индекстерінің сипаттамасы бұл қозылардың денесінде сүт кезеңінде негізгі өзгерістер болатындығын және дене пропорцияда ересек жануарларға тән жақын мәліметтер бар екенін көрсетеді, бұл олардың ерте жетілгендігін көрсетеді.
Айта кету керек, дене түріне сәйкес жартылай қанды тоқтылар әкелік формасына жақындайды, олар дененің созылуымен және массивтілігімен ерекшеленеді, ал қалаған типтегі таза тұқымды тоқтылар қысқа бойлық пен кең денемен сипатталады.
Осылайша, жас малдардың тәжірибелік және бақылау топтарының экстерьерлік өлшемдері мен дене индекстерін зерттеу олардың бірдей тенденцияға және өте жақын көрсеткіштерге ие екенін көрсетті, бұл өнімділік бағытының ортақтығымен түсіндіріледі және өсу мен дамудың жалпы заңдылықтарына толық сәйкес келеді. Ерте жаста зерттелген қозылардың ересек малдардың пропорцияларына жақын дене бөліктерінің арақатынасына жетуі олардың ерте жетілуін көрсетеді.
Әдебиет:
- Сәбденов Қ.С. Қой шаруашылығы. — Алматы: Дәуір, 2011 — Б. 35–41.
- Ерохин А. И. Разведение овец и коз. — ООО Издательство «Астрель», 2017. — С. 210–244.
- Бурамбаева Н. Б., Нуржанова К. Х. Қой шаруашылығының практикумы. — Алматы, 2016. — Б.42–51.
