Биыл Абай атамыздың туылғанына 176 жыл болмақ. Ұлы дана Абай атамыздың мерей тойына байланысты елімізде көптеген іс-шаралар, халықаралық және Республикалық конференциялар жоспарланған болатын. Дегенмен әлемдегі жұртшылықтың иманнан безіп, Тәңірін ұмытқандығынан ба әлемге тараған «Коронавирус» салдарынан елімізде карантин жарияланып іс-шаралар тоқтатылып тұр. Қазақ даласының ұлы тұлғасы Абай Құнанбаев өзінің еңбектері, қара сөздері арқылы бүкіл әлемге де танымал болғаны баршамызға мәлім. Қазіргі таңда діни біліммен сауаттылыққа деген сұраныс қоғамда артып жатқан шақта ұлы дана бабамыз Абай Құнанбаевтің діни-моральдық тұжырымдарын жас ұрпаққа паш ету, кез-келген дінтанушы-теологтың міндеті деп білемін. Зерттеу барысында Абайдың өміріне арнайы тоқтамағандықтан осы кіріспеде оның өмір жолымен, еңбегіне қысқаша тоқталып өтуді жөн көрдім. Қазақ халқының дара, дана, ұлы ойшылы Абай (Ибрахим) Құнанбаев 1845 жылы Шыңғыс тауының етегіндегі ауылда дүниеге келіп, (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы) ол он жасына дейін ауыл молдасынан, одан әрі Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде оқып, оның үшінші жылында осы қаладағы «Приходская школа» -ға қосымша түсіп, орысша сауатын ашады.
Кілт сөздер: Абай, дін, иман, халық, сопылық, Алла, мазхабтар, иман тақырыбы, жазбалар.
В этом году исполняется 176 лет со дня рождения нашего дедушки Абая. В связи с юбилеем великого мудреца Абая в стране было запланировано множество мероприятий, международных и республиканских конференций. Однако карантин в стране приостановлен из-за распространения «Коронавируса», распространившегося по миру из-за отступничества и забывчивости мирового сообщества. Все мы знаем, что великий деятель казахской степи Абай Кунанбаев прославился на весь мир своими произведениями и прозой. В то время, когда в обществе растет спрос на религиозное образование и грамотность, я считаю, что долг любого теолога — показать молодому поколению религиозные и нравственные идеи нашего великого предка Абая Кунанбаева. Поскольку исследование не касалось жизни Абая, во введении я решил кратко остановиться на его жизни и творчестве. Абай (Ибрагим) Кунанбаев родился в 1845 году в селе у подножия Чингисхана (ныне Абайский район Восточно-Казахстанской области), помимо «приходской школы» в городе выучил русский язык.
Ключевые слова: Абай, религия, вера, люди, суфизм, бог, секты, вера, писания.
Абай философиялық жүйелер мен тұжырымдамаларды жасаған жоқ, оның танымы көркем образдар стилінде көрсетілген. Бұл құбылыс қазақ ақындарына Абайға дейін тән. Абай феодалдық кезеңдегі ақындарды сынай отырып, рухани даму қоғамда түбегейлі өзгерістерді талап ететінін түсінді. Бесінші, жиырма тоғызыншы сөздерде қазақтың кейбір мақал — мәтелдеріне қара сөз, екінші, тоғызыншы, жиырма үшінші — "қалам елім қазағым, қайран жұртым» [1] Батыс Еуропа елдері мәдениетінің Абайдың ағартушы ретінде қалыптасуына әсері әлсіз болды, бірақ соңғы уақытта оның ағартушы емес екенін атап өтеміз. Ол гуманист, ойшыл, оның шығыс және ерекше халықтық мәдениеттегі орны болды. Фузули, Шамси, Сайхали, Навои, Сагди, Фирдауси, Қожа Хафиз сияқты шығыс классиктерінің көптеген шығармалары орта ғасырларда қазақ даласында белгілі болған. Осы жұмыстар арқылы ол үнді, қытай, грек, Ислам әлемі елдерінде қалыптасқан философиялық ұғымдар мен жүйелерді білді. Абай адамгершілік және адамгершілік философиясын дамытты. Өйткені, адамзат мәселесі оның дүниетанымының өзегі болды. Сонымен қатар, Абайдың өлеңдерінде, қара сөздерінде «Алла» сөзі жиі кездеседі. Абай шығармаларында Аллаһ негізінен үш мағынада қолданылған:
1) онтологиялық мазмұнда, яғни Абай үшін Алла-ақиқат, ақиқат, адамның еркінен тыс объективті шындық, барлығын және барлығын бейнелейтін сана. Алланың өзі, рас, сөз, рас, сөз ешқашан жалған болмайды, — деп шындықты мойындайтын еді. Бірақ ол бұл шындықты ақылмен түсіне алмайды. Бұл жерде айта кететін нәрсе Қасиетті Құран Кәрімде «Оған ұқсас ешнәрсе жоқ(Шура сүресі 11) . — деген аятты растай түседі Абай. Осы көзқарасқа сай Абай: «Алла тағала — өлшеусіз, ақылымыз өлшеулі. Өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды» — дейді. [2]
2) Космогониялық мәнде: демек, Алла әлемді жаратушы Құдірет иесі.
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Аллаһты жаннан тәтті.
Аллаһты сүюдің мәні — ол жаратушы. «Жүректің ақыл суаты, махаббат қылса тәңірі үшін». Абай Аллаһты сүюге шақыру жолында гуманистік бағыт ұстанған. Сондай-ақ Адамды Аллаһқа жақындатушы оған деген махаббат. 3) гносиологиялық тұрғыдан: Исламда Алланы мойындау Оның Елшісі Мұхаммед Пайғамбар (с.а. у.) арқылы жүзеге асырылады. Бұл мәселеде Абай адамды және Алланы бір қатарға қояды. Мұнда пайғамбардың міндеті-адамға Жаратушының пікірін жеткізу, келісім үшін елшілік қызметін орындау және т. б. Адам баласы тек құдайдың құлы ғана емес, сонымен бірге өмірдегі ең хаким және басты орын алуы мүмкін. Абай: «егер барлық адамдар тәрбиеленіп, тарикат һу (дін жолы) құрамына кірсе, онда әлем жойылатын еді. Кім мал бағады, жауды кім тоқтатады, астықты кім себеді, ата-бабалары үшін әлемде Алла жасаған қазынаны кім іздейді? ойын дегеніміз не. Осы ойды растайтын Алланың аятын мұқият қарастырайық: Шынында да, біз елшілерді ашық мұғалімдермен жібердік. Елшілермен бірге біз кітапты жібердік, Мизан (бәрінің өлшемі), адам ұлының әділ болуы үшін. Темір де пайда болды. Онда күшті күш және адамзат үшін қажет барлық нәрсе бар. (Жауынгерлік құралдар мен басқа құралдар темірден жасалған. Темір болмаса да, өмір болмайды). Алла оған өзінің дінін, елшілерін көрместен көмектескенін айтады. Әрине, Алла өте күшті, тым күшті. (Хадид 25) Аятта айтылғандай, адам Алланың бір ғана ұшқынын көру үшін жерге келді. Сондай-ақ, адам баласы Алла тағала бұйырғандай басқа туындыларға үстемдік етуге келді. Абай мұны былайша дәлелдейді: гаклия бұл ғаламды ақылмен бірлікте жаратқанын дәлелдейді. Анан екіншісінен шыға алмады. Құдайым жан, ол алады пайда неживых құру құрды аң құрды аң пайдаланады жан-жануарлар. Абай ғалым мен Хакімді ажыратқан дана адам. Әрбір хаким ғалым емес, Сократ, Аристотель сияқты әрбір хаким ғалым.
Абай шығармасының негізінде үш жүйе жатыр:
Молодняк при выпускенном свои стихи, ғақлия (черный или слово), указанные проза, иных языков, стихи орысшадан аударылған. Барлығы қырық бес сөзден, төрт мақалдан тұратын прозалық шығармаларда Абай тарих, қоғам, шаруа, дін, мәдениет туралы өз пікірін білдіреді. Абай ислам тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы таныс екені белгілі. Абай Тәңірге деген философиялық көзқарасын да білдірді.
Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз еш уақытта жалған болмас,
Көп кітап келді Алладан, оның төрті,
Алланы танытуға сөзі айрылмас.
Әманту оқымаған кісі бар ма?
Уә кутубиһи дегенмен ісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер.
Жарлықпен ол сіздерге, сіз де оларға.
Егер біз жоғарыда айтылған өлеңдерде Алланың сөзіне түсініктеме берсек. Арабтар «илаһи»сөзінің алдына "Әл — Алиф лям» мақаласын қойып, оны «Алла-Алла»деп атады. Бұл ұғым бүкіл мұсылман әлеміндегі жалғыз құдіреттің Ұлы Аллаһ Тағаланың есімі болып саналады. Сондықтан барлық мұсылмандар Алла Тағаланың есімін мойындайды. Сонымен қатар, ислам араб Джазирасына келгенге дейін арабтар Тәңірді құдайдың құлы деп танығанын атап өткен жөн. Бұл сөздер Құдай, тәрбиеші деген ұғымды білдіреді. [3] Исламнан соң арабтардың Аллаһты Аллаһ деп тануы төмендегі Құран аяттарымен дәлелденіп келген сипаттарына байланысты болуы әбден мүмкін. Сонымен қатар Аллаһ тағаланың сипаттарына назар аударсақ, ондағы әрбір сипаттың тек Аллаһтағалаға ғана тән екенін аңғарамыз.
Әл-Қидәм.
Бар болуының бастауы жоқ деген мағынаны білдіреді. Бұл сипат Аллаһ тағаланың әзәли екендігін білдіреді. Ал әзәли деген сөздің өзі бастауы жоқ ең алғашқы дегенді білдіреді.
Әл-Бәқаа.
Бар болуының соңы, ақыры жоқ мәңгі деген мағынаны білдіреді. Яғни бұл сипат — Аллаһ тағаланың мәңгі екендігін, барлығының соңы, ақыры жоқ екендігін білдіреді. Барлығының соңы болған пәни, ал соңы, ақыры жоққа мәңгі делінеді.
Әл-Уаһдания.
Бұл сипат Аллаһ тағаланың жалғыз бір, дара екенін білдіреді. Ұлы Аллаһ көбеюден, азаюдан, бірігуден, бөлінуден, ажыраудан пәк. Бұған байланысты қасиетті Құран Кәрімнің «Ихлас» сүресі толық дәлел болып отыр: «(Мұхаммед (с.а.у.) Оларға айт: Ол Аллаһ біреу-ақ. Аллаһ мұңсыз (Әр нәрсе Оған мұқтаж). Ол тумаған да, туылмаған да. Әрі Оған ешкім тең емес!»
Абай отыз сегізінші сөзінде былай дейді: «Біз Алла Тағала «бір» дейміз, «бар» дейміз, ол бір демеклік те — ақылымызға ұғымның бір тиянағы үшін айтылған сөз. Болмаса ол «бір» демеклік те Алла тағалаға лайықты келмейді. Аның үшін мүмкінәттің ішінде не нәрсенің ужуді бар болса, ол бірліктен құтылмайды. Әр бір хадиске айтылатұғын бір қадимге тағриф болмайды. Ол бір деген сөз ғаламның ішінде, ғалам Алла тағаланың ішінде, құдай тәбәрака уа тағала кітаптарда сегіз субутия сипаттары бірлән уа тоқсан тоғыз әсмә-и хуснәлар бірлән білдірген. Бұлардың хаммәсі Алла тағаланың затия, субутия уа фиғлия сипаттары дүр».
Мұхаләфәтүн лил-Хауадис.
Кейінгі жаратылғандарға еш ұқсамау. Бұл сипат Аллаһ тағаланың кейіннен жаратылғандардың еш қайсысына ұқсамайтындығын немесе ешбір нәрсенің Оған ұқсамайтындығын білдіретін сипат.
Қиям би нәфсиһи.
Бұл емес, қажет басқа біреуге болу үшін, оның.
Абай дәуіріндегі қазақ қауымын толғандыратын негізгі философиялық сұрақтар: Құдай мен табиғат туралы, адам мен құдірет туралы, жан мен тән туралы, өмір мен өлім туралы, олардың барлығына Абай адамгершілікпен жауап беруге тырысты. [4] Адамды әлемнің ең маңызды бөлігіне жатқыза отырып, Абай өзін басқа құбылыстармен ұқсастыруға, өзінің ішкі мәнін ашуға ашық тырысады. Оның түсінігінде жүрек (сезімталдық) — бұл адамға тән қасиеттер ғана. Даналық өтірікті шындықтан ажыратады, ол адамды алдына қойылған мақсатты жүзеге асыруға тырысады, жүрек әділеттілік пен әділетсіздікті білдіреді. Абай: «біз ғылымды ойдан шығара алмаймыз» дейді. Егер сіз жасалған нәрсені сезбесеңіз, онда сіз көзбен және саналы түрде білесіз. Сондықтан, абай әлемді тану процесінде екі элемент сезім мен логикамен, түйсігі мен ақылымен өзара әрекеттесетінін мойындайды. Сонымен қатар, әлемді тану, ақиқатты тану, ғылымды зерттеу, Абайды түсіну тек адамға ғана тән болуы тиіс.
Қоршаған әлемнің құбылыстарын зерттей отырып, ол мынаны тұжырымдайды: "әлем бір қалыпта тұрмайды, күш, адам өмірі бір қалыпта тұрмайды, бермейді. Табиғат қана емес, жануарлар әлемі, адамзат қоғамы да өзгеруде». [5]
Әлем — үлкен көл, уақыт-жел,
Алдыңғы толқын-бауырлар, артқы толқын-бауырлар.
— Мен білмеймін, — деді Абай.
Демек, Абай үшін өмір-өзен, социум өзгереді. Әлемде мәңгілік ештеңе жоқ. Тек Алла Тағала мәңгілік, біз оны өз ойымызбен тани алмаймыз. Ол қазақ халқын экономикалық және мәдени тұрақсыздыққа қарсы күреске, шаруашылық пен мәдениетті жан-жақты дамытуға, білім алуға, адамгершілік пен адалдыққа шақырды.
Абай идеологиялық философия бағытын ұстанды. Әрқайсысы қоғамды басқарушы мен бағыныштыдан тұратын жүйеге бөледі және басшыны жалғыз, бағыныштыларды нөлге тең деп санайды.
Абай әлемінде оның халқының жан азабы мен ой-санасының мәні, тұлғасы, тереңдігі жатыр. Ол өз халқымен ана мен бала сияқты ыстық сезінуі мүмкін. Оның мұрасы сонымен қатар руханият пен адамгершіліктің қазынасы болып табылады.
Адам сенімінің серігі болған Абай:
«Харами, мәкрүһи туралы айтпағанда, бірақ оның құдайының қуатын табу оның арасындағы тірі және лайықты, ол бүкіл жер шарындағы көрмегеніне қарағанда, көзден басқа, оған қарап суық, ақылға қонымды планетаны қараусыз қалдыру, этикалық, дұрыс ынтсапқа? Егер сізде Сахиб нигметке ризашылық сезімі болмаса, онда сіз ұятсыздық туралы күнә жасамайсыз ба? Екіншісі-жолда жүрген адамдар резервте қалып, әлемде жоғалып кету қаупі бар. «Мен біздің біреуімізді қаламаймын, — деді ол,-біздің біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз, біреуіміз». Сонымен, "қара «сөзі келесідей жалғасады:" бірақ барлық әулиелер қарапайым болған жоқ. Үшеуі де ұлы байлар болды: жашаре-и Мубашшарадай хазрат Нинман, Абдуррахман бин Гауф уаъд бин Аби Уаккас.
Мұнда Абай киеліліктің сипаты туралы айтып, барлық әулиелер жоқ екенін дәлелдегісі келеді. Әл-ауқатқа келетін болсақ, ол адамның Аллаға ризашылығы тек ғибадат арқылы ғана емес, сонымен бірге жердегі жоғарыда аталған қара сөзден де, Алланың адамзатқа берген мүмкіндіктері мен байлықтары туралы даңқ екенін айтады. Абай» барлық құлшылық табынудан шығады»деп тағы да айтады. Бұл күмәннің әртүрлі жақтары бар. Шынайы даңқ-бұл Аллаһ Тағаланың толық тәубесі және оның шынайы таңданысының көрінісі. Абай айтқан осы сөздердің барлығы да құлшылық етуге себеп болды. Хәкім Абай мұны түсінгенін айтады. [6]
Яғни, адамзат өмірінде әл-ауқаттың рөлі басым болады. Бұл адамның көкжиегін кеңейтуге, сондай-ақ адамның моральдық принциптерге қатынасын нығайтуға көмектеседі. Қасиетті Құранда мынадай аят бар: «Аллаһ тағала хикметті (терең білімді) қалаған құлына береді. Ал кімге білім берілсе, оған көптеген игілік берілген болады! Бұны ақыл иелері ғана түсіне алады» (Бақара сүресі 269)
Мұндай хикметтілік Абай айтқан Лұқманның да бойында табылар еді:
Абай хакимдерді былай отыз сегізінші сөзінде былай сипаттайды:Хакимдер дүниеде тиетін пайдасын сөйлейді, ғибрат көзімен қарағанда, екісі де бірінен-бірі көп жырақ кетпейді. Аның үшін әрбірінің сөйлеуі, айтуы басқаша болса да, Алла тағаланың сұнғатына қарап пікірлемекте екісі де айтты. Пікірленбектің соңы ғибратланмақ болса керек».
Лұқман Дәуіт пайғамбардың дәуірінде өмір сүрген деген хабарларға сүйеніп мына болған оқиғаның мән жайын өрбітейік.
Бірде Дәуіт пайғамбар (А.С.) Лукман Хакимге бір қой сойып, екі жақсы қой жерін әкелуді бұйырды. Содан кейін Лукман қойдың тілі мен жүрегін алады. Тағы да, екінші рет Люкман оған ең жаман болған екі орынды әкелуді бұйырған кезде, ол қойдың тілі мен жүрегін әкелді. Дәуіт пайғамбар (А. С.) мұның себебін сұрағанда, ол жауап береді::
«Егер бұл екеуі жақсы болса, олардан жақсы емес. Егер бұл екеуі жаман болса, одан жаман ештеңе жоқ".
Лукман Хакимнің даналығы Құранның аяттарында былай делінген: «Сол кезде Лукман ұлына үгіт-насихат беріп:" Әй, балам! Әл-Серік қоспасы! — Мен білмеймін, — деді ол. (Лұқман сүресі, аят 13).
Лукман Хаким өз еркімен осылай дейді:
"Ғибадат кезінде жүрегіңізге мұқият қараңыз, тіліңізді сақтаңыз және Алланы әрдайым есте сақтаңыз және оны ұмытпаңыз».- Лукман Хаким өз өсиетін аяқтайды. Яғни, жүректі таза ұстау туралы рухани өсиет. [7]
Рухтың синонимі ретінде қолданылатын жүрек ұғымын келесідей түсінуге болады: білімнің пайда болу орны, шындықты білетін нәрсені жүзеге асыратын нәрсе. Жүректің ақиқаты мен сипатын білу. Жүрек Аллаға жету үшін жасалған. Абайдың жиырма жетінші сөзінде: «иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә, иә. — Мен білмеймін, — деді ол. Адам бұл күнді алдын — ала ойлайды-үшеуі де». Мұнда адам жанының басқа жануарлардан артықшылығы көрсетілген. Әрине, бұл тек жүрекпен болуы мүмкін. Егер Абай тілінде айтатын болсақ, онда жүрек-бұл адам денесінің патшасы, жақсылық, жамандық, әділеттілік, ұят, рақым, жақсылық.
Ислам әлемінің ғалымы Ғазалише періштелер әлемінің жүрегі. Егер айла мен тән болса, онда мүлік әлемінен. Осы екі әлемнің арасындағы жұқа бір жіп адамдардың екі әлемінің бірлігін талап етеді. Осы екі әлемнің арасында бір тығыз байланыс бар. Хазірет Әли: «сенім жүректегі бір ақ нүктеге ұқсайды. Құл жақсы қимыл жасаған кезде, бұл нүкте кеңейіп, дамып, бүкіл жүректі қысады. Ал жамандықта қара болып көрінеді. Бұл қара дақ сіз шашыраған кезде көбейе бастайды, содан кейін жүрек қара түске айналады және оған мөрленеді". Рухани жүректі мөрлеу деген осы. Мутаффин сүресінің он бесінші өлеңін мысал ретінде қарастырайық: жоқ, олай емес. Негізінде, олар сол күні, Иеміздің күнінде қалады.
Газали бұл рухани жүрек-бұл рух деп айтқым келеді: екінші мағынада біз жүрек-бұл мағрипат пен Алланың батасын алған адамның рухы екенін мойындаймыз. Ол адамзаттың адамгершілігі. Таухидті (Алланың біреуін) туғаннан қабылдаған бұл жүрек күнәлар, жамандықтар себебінен басқа арнаға түсіп, сонымен қатар оның кірленуінен өмірде шындықтар мөрленді. Бұл перделер жүректі тазарту және ағартумен ашылуы мүмкін.
Абайдың ойынша, үш адам, ақыл-ой, жүрек: «егер сен менің айтқанымды тапсаң, онда сен жерді аяғыңмен көзіңе сүртетін боласың. Егер сіз үшеу болсаңыз, онда мен жүрегім үшін. Құдай содан кейін сіздің қалпыңызды таза ұстаңыз, Құдай әрқашан сіздің қалпыңызға қарайды»деді. [8]
Бұл жүректі тек зикир ғана қанағаттандырады, өйткені Алла әмір әлемінен шыққан. Біз Алланы еске алғанда қанағаттанбайтын жүректер-бұл зардап шеккен және ауырған жүректер. Жүрек тек адамзатқа тән. Сондай-ақ, бұл жүрек жоғары дәрежелі магрипаттың сыйына ие, оны жасаушылар қатарында адамға берді.
"әркім-Ладуния Рисалатул» еңбегінде Рух былай дейді: Адамның жүрегі-бұл білім мен күш бірге болатын жер. Әр жүрек шындықты білгісі келеді. Егер олар осы білімге кедергі келтіретін жағдайларды жойса, шындықтар пайда бола бастайды. Жүрек (зұлымдық арасында) үш бөлікке бөлінеді:
1) ластанудан тазартылған және өзін-өзі тәрбиелеу арқылы тақуалыққа негізделген жүрек. Періштелер әлемімен қазынадан шыққан қайырымдылық осы Жүректе жоғалады. Егер жақсылықтың дұрыс екенін білсек, онда біз оның жолын жеңілдетеміз. (Әл-Ләйлә 5–7)
2) өкінішке орай, құмарлық пен қызығушылыққа толы жүрек. 3) жыныстық мүдделер жүрекке еніп, зұлымдықты өзіне тартты.
Газали зұлымдық пен жақсылық аясында адамның жағдайын зерттей отырып, жыныстық қатынас деңгейіне тоқтайды. Жүректе шындықтың болуы жүректің қайнар көзіне байланысты. Ал пайғамбар (с.а. у.): «мұнда тақуалық", — деді. Осыған байланысты келесі хадистерді атап өткен жөн: жақсылық-бұл жүректен ләззат алу.
Газали Бухари мен Муслимнің дене және жүрек байланысы туралы келісімі бойынша келесі хадис айтылады: адам баласының кеудесінде бір кесек ет бар. Егер ол жақсы болса, бүкіл дене жақсы болады. Ал егер ол сломается, онда разрушится тұтас денесі.
«Егер Хакім болмаса, әлемге енер еді",-деді Абай өзінің іс-әрекетінің нәтижелерін Хакім даналығымен көріп, біліп. Лукман Хаким айтқандай, Абай жүректің қасиетін де түсіндіреді: «тірі адамның жүрекке жақсы жері бар ма? Біздің қазақ адамы-батыр.Онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап білмейді. Рақымдылық, мейірбандылық уә әрбір түрлі адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай ойды оларға да болса игі еді демек, бұлар — жүрек ісі, асықтық та жүрек ісі. Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың тілін алса жүрек ұмыт қалады»,- дейді. [9]
Әдебиет:
- Nafisa, K. M. (2020). Philosophical outlook of nasir tusiy. American journal of social and humanitarian research,
- Mansurovna, K. N. (2019). The philosophical worldview of Nasiridin Tusi. International Journal on Integrated Education,
- Mansurovna, Q. N. (2020). Moral issues in nasiruddin tusi’s teaching and his attitude to sufism.
- Каландаров, М. И., & Элчибекова, Б. И. (2018). Назарияҳои сиёсӣ-иҷтимоии. In нақши институтҳои сиёсӣ дар ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ (pp. 335–345).
- Каландаров м. Дисскусия калама и философии (перепатетиков) в истории таджикской философии //Вестник Таджикского национального университета.
- Haydarov, R. E. (2019). The place of sufism ideas in alisher navoi’s philosophical viewpoints. Spirit Time, (11–2), 35–38.
- Ismoilov, S. Description of The Termez Coin With An Arrow. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 6(14), 708–714.
- Koyuncu, N. (2006). İslam Hukuku'nda ve Osmanlı uygulamasında Şûra (Doctoral dissertation, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
- Demir, H. (2016). İslam hukukunda hudûd ve istilah edebiyati. Electronic Turkish Studies, 11(5).
