Аталған мақалада кез-келген шет тілін үйрену,меңгеру,жетік білу мақсатында қалыптастыра алатын әлеуметтік және лингвистикалық деп аталатын екі түрлі құзіреттіліктерді қалыптастыру жолын үйренеміз.Жалпылама түрғыдан адамзаттың сөйлеу тілі дегеніміз- лингвистикалық құзіреттіліктің негізгі зерттеу объектісі болып табылады.Тіл қоғам үшін белсенді түрде қызмет етеді,себебі,тіл-адамдар ара-қатынасындағы бір-бірін ұғатын өзара үсінісу құралы.Лингвистика-тіл білімі,бүкіл әлемде қолданыста жүрген тілдердің ерекшеліктерін,қоғамдық ара-қатынастардағы әлеуметтік қызметі,құрылымын,тарихи дамуын және жалпы заңдылығын зерттейтін ғылыми сала.1980–1985 жылғы дереккөздерге қарағанда,дүние жүзі бойынша 5795 тіл бар,көрсетілген мәліметтің ішінде 1400 өлі тілге айналған,қалған тілдер құрылымы бойынша дамып,тұрақты қолданыста жүрген жеке және дербес тілдер. Білім алушылар тарапынан туындайтын талаптарға сәйкес жоғарыда аталған екі құзіреттіліктің ұқсас тұстарын,қасиеттерін,байланыстарын аңғара отырып,оларды біріктіре отырып оқыту және қалыптастыру бағыты ұсынылады.
Түйін сөздер : әлеуметтік-лингвистикалық құзіреттілік, тілдік саясат, тілдік идеология, көптілділік, диглоссия.
В этой статье мы узнаем, как сформировать две разные компетенции, называемые социальной и лингвистической, которые можно сформировать, чтобы выучить, освоить любой иностранный язык.Вцелом разговорный язык человечества является основным объектом изучения языковой компетенции, язык активно служит обществу, потому что язык является средством взаимопонимания в человеческих отношениях.Лингвистика — это научная область, которая изучает особенности языков, используемых во всем мире, их социальную функцию, структуру, историческое развитие и общие законы общественных отношений.Согласно источникам с 1980 по 1985 год, в мире насчитывается 5795 языков, из которых 1400 — вымершие языки, а остальные — частные и независимые языки, которые развиваются по структуре и постоянно используются.
Ключевые слова : социолингвистическая компетентность, языковая политика, языковая идеология, многоязычие, диглоссия.
Тілдің құдіреттілігі мен құзіреттілігін ауыз толтырып айта беруге болады,себебі,дүниеде бір тіл емес,екі немесе одан да көп тілдерді қолдануды талап ететін мемлекеттер мен аймақтар көп. Әлеуметтік-лингвистика бірнеше тілдердің өзара байланысын және қарым-қатынас кезінде қызмет ету позициясын зерттейді.Қолданылған тілдер арасында басымдық танытатын нақты қайсы тіл, негізгі мемлекеттік аралық қатынастарда қай тілді қолданған тиімді, қай тіл ресми тіл болып саналады, отбасылық тұрмыста тілдердің қолданылуына «қанағаттанушылық» деңгейі қандай, адамдардық ана тілдерін ауыстыру себебі неде, қандай жағдайларда және қандай формаларда қостілділік пен көптілділік ұғымдары дамыған деген секілді сұрақтардың жауабын әлеуметтік-лингвистикалық құзіреттілікті зерттей отырып, таба аламыз.
Зерттеу нысаны: Мақалада ең алдымен тіл, оның шығу тарихы, табиғаты, даму, заңдылықтары, қолданылу аясы, жеткізу әдіс-тәсілдері, салалары, олардың өзндік бағыттары туралы мәліметтер келтіріп жас дамушыға білімді жетік меңгерту және толық теориялық мәліметтер беру.Мақала жазудағы,тақырыптың қозғалуындағы басты міндет:тіл білімінің жетілдірілуі,жан-жақты дамуының зерттелуі болып табылады.Түптеп келгенде,тілді қолдану мен меңгеру сөйлеушілердің әлеуметтік сипаттамаларына және сөйлесу әдебі мен позициясына байланысты болатыны белгілі.Демек, тілді оқытуда «сыртқы»факторларды да ескеру қажеттігі туындайды. Мемлекетіміз тәуелсіздік алған жылдан бастап еліміздегі тілдік жағдаят, мемлекетіміздің тілдік саясаты мен оның негізгі бағыттары жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізделген шешімін тапты. Бұл бағытта Б. Хасанұлының, М. М. Копыленконың, А. Е. Карлинскийдің,Э. Д. Сүлейменованың, З. К. Ахметжанованың, Н. Ж. Шаймерденованың, М. К. Исаеваның еңбектерін атап өтуге болады. Бұл ғалымдардың жұмысында Қазақстандағы тілдік жағдаят, қазақ тілі ішінде орыс тілінің қызметі, қазақ-орыс екітілділік ерекшеліктері сипатталады. Б. Хасанұлы өзінің докторлық диссертациясында қазақ тілінің әлеуметтк-лингвистикалық мәселелерін, Қазақстандағы тілдік жағдаятты, тіл мен қоғамның байланысын, көпұлтты мемлекеттегі тілдердің даму мен қызмет ету жалпы теориясын қарастырады. [1]
Еліміздің тәуелсіздік алғанынан бергі жылдарда республикадағы тілдік жағдаят, тіл саясаты, оның өзіндік бағыттары арнайы зерттелді. Еліміздің өзіндік тілдік құрылысы және онымен байланысты мәселелер ғылыми шешімін таба бастады. Бұл бағытта Б. Хасанұлы, М. М. Копыленко, А. Е. Карлинский, М. К. Исаев, Э. Д. Сүлейменова, З. К. Ахметжанова, С. Т. Саина, Н. Ж. Шаймерденова т. б. аға буын ғалымдармен қатар, К.М Байбосынова, А.М. Құмарова, А. Абасилов, Г. С. Суюнова, С. А. Асанбаева, Д.Ж. Қасымова, Г. Д. Алдабергенова, Г.М. Әлімжанова, т.б. жас ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Қазақстандағы тілдік құрылыс пен тілдік ахуалды зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде әлеуметтік лингвистиканың жоғарыда аталған ең өзекті деген проблемалары жан-жақты талданады [2]. Б.Хасанұлы 1976 жылы жарық көрген «Языки народов Казахстана и их взаимодействие» атты еңбегінде Қазақстандағы тілдік жағдаятқа кең түрде мінездеме береді. Қазақстан халықтары тілдерінің өзара қарым-қатынасын, олардың тұтынушыларын, тіл меңгеру деңгейлерін, өмір салаларында қолданылуын, қоғамдық қызметтерін нақтылы статистикалық мәліметтермен талдап көрсетеді. Негізгі проблемаларына ғылыми сипаттамалар береді [3]. Интерференциялық құбылыстарды әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан зерттеу әдістері мынадай бағытта қарастырылды:
1) қазақ және орыс тілдерін зерттеу кезеңіндегі интерференциялық құбылыстардың қысқаша салыстырмалы талдау;
2) потенциалды интерференцияның аумағын айқындау;
3) информанттарды экспедициялық бақылау;
4) нақты интерференцияны лингвистикалық тұрғыдан сипаттау, талдау;
5) тест және сауалнама сұрақтары арқылы интерференциялық құбылыстарды зерттеу, талдаулар жүргізу;
6) интерференциялық құбылысқа әлеуметтік лингвистикалық талдаулар жасау [4].
1992 жылы Б. Хасанұлы «Ана тілі — ата мұра» атты еңбегінде алғаш рет ана тілі категориясын әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты талдап көрсетті. Мұнда автор ана тілінің лингвистикасын,қазақ тілін білудің қажеттілік талаптары дүниежүзілік тіл дамыту тәжірибесі тұрғысынан зерттелу қажеттігі, мемлекеттік тілді дамыту тетіктері т.б. көптеген әлеуметтік лингвистикалық проблемалар арнайы зерттелді [5, 25]. Э. Д. Сүлейменова мен Н. Ж. Шаймерденованың 2002 жылы шыққан «Словарь социолингвистических терминов» атты сөздігінде әлеуметтік лингвистиканың теориялық мәселелеріне, зерттеу бағыттарына, әдіс-тәсілдеріне т. б. қатысты 400-дей терминге түсінік берілген [6]. Әлеуметтік лингвистиканың зерттеу бағыттары :Зерттеліп отырған әлеуметтік лингвистика ұғымының сонау заманнан бері синхронды және диахронды аспектілері дамып,қалыптасқан. Синхрония (грек тілінің sýnchronos — біруақытта деген мағыналы сөзі) — қандай да бір даму үстіндегі жүйенің бір уақыт кезеңіндегі қалпы, жағдайы, сондай-ақ қарастырып отырған жүйені сол қалпында зерттеу [7]. Диахрония — уақытқа қарай тіл жағдайының, тіл қалпының, сондай-ақ қарастырып отырған жүйені құбылмалы, өзгерімпаз ретінде қарау [8].
Қорытынды .Тіл білімінің зерттелуі мен зерделенуі барысында,әлеуметтік құзіреттілік туралы біршама еңбектер мен зерттеу жұмыстары жазылды.ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынұлының еңбектерінде қазақ тілінің негізгі ұғымдары дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем, сөйлем түрлері, сөз таптары, тіл білімінің дыбыс жүйесі (фонетика), сөз жүйесі (лексикология), сөйлем жүйесі (синтаксис) сияқты салаларды, қазақ грамматикасының басты-басты ұғымдары белгілі болған болса, одан бергі кезеңде тіл білімінің көптеген дербес жаңа салалары пайда болды [9]. Айталық, ақпараттық лингвистика, ареалдық лингвистика, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, паралингвистика, этнолингвистика, контрастивті лингвистика, нейролингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика сияқты салаларды солардың қатарына қосуға болады. [10].
Жұмыс AP08052329 ғылыми жоба шеңберінде Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қаржылық қолдауымен орындалды.
Әдебиет:
- Игисинова А. С. Әлеуметтік лингвистиканың дамуы //Материалы международной научно-практической конференции» Наследие Великой Степи в творчестве Магжана Жумабаева». — Северо-Казахстанский государственный университет им. М. Козыбаева, 2019. — С. 88–90.
- Abasilov A. Қазақстандағы әлеуметтік лингвистикалық зерттеулер: ізденістер мен жаңа мүмкіндіктер, проблемалар. Исследования по социальной лингвистике в Казахстане: поиски и перспективы, новые проблемы //Вестник КазНУ. Серия филологическая. — 2015. — Т. 149.
- Хасанов Б. Языки народов Казахстана и их взаимодействие. — Алма-Ата: Наука, 1976. — 216 с
- Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов. — Алма-Ата: Наука, 1987. — 120 с.
- Хасанұлы Б. Ана тілі-ата мұра (Қазақ тілінің жер жүзі тілдері жүйесіндегі алатын орны). — Алматы:Жазушы, 1992. — 272 б
- Сулейменова Э. Д., Шаймерденова Н. Ж. Словарь социолингвистических терминов. — Алматы: Қазақ университеті, 2002. — 170 с.
- Мечковская Н. Б. Социальная лингвистика: Пособие для студентов гуманит. вузов и учащихся лицеев. — 2-е изд., испр. — Москва: Аспект Пресс, 2000.
- Словарь социолингвистических терминов. М., 2006. 312 с.
- https://tilalemi.kz Абасилов А. Әлеуметтік лингвистика сөздігі. — Алматы, 2016.-49–51 бет.
- Габдуллина М. Г., Саркулова А. И., Талипова Ә. Н. Сөз мағынасы және ақпарат //Материалы международной научно-практической конференции» Наследие Великой Степи в творчестве Магжана Жумабаева». — Северо-Казахстанский государственный университет им. М. Козыбаева, 2019. — С. 55–60.
