Берілген мақалада Қызылорда облысына жер аударылған халықтар тарихы қарастырылады.
Кілт сөздер: депортация, Ішкі істер халық комиссариаты, репрессия.
В данной статье рассматривается история депортированных народов в Кызылординскую область.
Ключевые слова: депортация, Народный Комиссариат внутренних дел, репрессия.
1941–1945 жылдардағы Сталиннің үлкен қылмыстарының бірі — халықтар депортациясы еді. ХХ ғасырдың 30 жылдары мен 50 жылдарының басы КСРО-да көптеген адамдарды, тіпті тұтастай халықтарды күштеп жер аудару орын алды. Тарихи деректерге сүйенсек, жекелеген ұлттарды күштеп атамекенінен көшіру жоспарлы және құпия түрде іске асырылды.
Соғыс кезінде гитлерлік әскер мен режимге жәрдемдесті деген сылтаумен Еділ бойындағы немістер, Солтүстік Кавказ, Қырым жағалауын мекендеуші біраз халықтар қудаланып, туған жерлерінен тыс жерлерге күшпен жер аударылды.
«Арнайы қоныстанушылар» деген саяси айдарға ие болған, туған ата-мекенінен зорлап қоныс аударылғандардың жалпы санына келетін болсақ, нақты деректер бойынша олардың бүкіл Кеңестер Одағында 3.332.589 адам екенін көреміз.1948–49 жылдары бұларды қайта есептегенде, 2.275.900 адамның өлім-жітімнен аман қалғаны байқалды [1, 273 б.].
КСРО-да Кеңес мемлекетінің жалпы репрессиялық саясатының маңызды бөлігі депортациялық саясат еді. 1941–1942 жылдары неміс халқын Қазақстанға депортациялау осы саясаттың құрамдас бөлігі болды. Депортацияның заңды түрде рәсімделуі екінші қатарда болды. Бұл жерде соғыс төтенше жағдайы маңызды рөл атқарды.
Арнайы қоныс аударушылардың құқықтық мәртебесін рәсімдеу де екінші орында болды. Мемлекеттің негізгі заңы болып табылатын Конституция оларға қатысты әлсіздік танытты. Депортацияланған неміс халқының экономикалық, саяси және әлеуметтік құқықтары этникалық топтың көп бөлігі жұмыс колонналарында да, жаңа елді мекендерде де адал жұмыс істегеніне қарамастан өрескел бұзылды.
Қуғын-сүргін тәжірибесінің ондаған жылдарында Кеңес өкіметі жағдайында қоныс аудару іс-шараларын жүргізу тетігі жасалды, ол барлық депортациялар бойында мінсіз жұмыс істеді. Депортацияланған халықтарды, оның ішінде немістерді орналастыру жоспарларын аймақтардың орталық органдары мен билігі үйлестірді, бұл осы операциялардың сәтті және тез жүргізілуінің кепілі болды. Қоныс аударушылардың жаңа топтарының үздіксіз ағылуына байланысты арнайы қоныстардың аумағы үнемі кеңейіп, 1940 жылдардың ортасына қарай Қазақ КСР-нің барлық облыстарын қамтыды, дегенмен бастапқыда депортацияланғандарды өңірдің оңтүстік облыстарында орналастыру жоспарланбаған еді. Алайда жер аударылғандар көп болғандықтан, оларды бүкіл аймаққа орналастыруға тура келді.
Депортацияның қайғылы тағдырын Солтүстік Кавказ халықтары да бастан өткерді.1943–1944 жылдары депортацияға қарашайлар, балқарлар, шешендер мен ингуштар ұшырады. Содан кейін қалмақтар мен Қырым татарлары жер аударылды. 1944 жылы түріктерді депортациялау басталды. Сондай-ақ, гректер, болгарлар мен армяндарды жер аудару туралы Үкіметтің бірқатар қаулылары қабылданды.
Осылайша, бұрынғы КСРО-да қалыптасқан халықтар депортациясы институты бастапқыда адам құқықтарының жаппай бұзылуымен байланысты болды. Біріншіден негізсіз тұтас бір ұлттың өкілдеріне айып тағылды. Екіншіден, депортацияланған халықтардың өкілдері моральдық және әлеуметтік жағынан қысымға ұшырап, қарапайым құқықтарынан айырылған. Арнайы қоныс аударылғандардың жеке мүлкін және меншігін сақтау құқығы қамтамасыз етілмеді.
Күштеп қоныс аударылғандардың өмірін, тұрмысын реттейтін арнаулы жеке құқықтық актілері мен нормалары болды. Арнайы қоныс аударушылар жергілікті комендатураларда, Ішкі істер халық комиссариатының органдарында тіркеудің, қайта тіркеудің және белгілердің қорлау рәсімдеріне ұшырады. Олардың әр қадамы бақыланды, кішкене тәртіп бұзушылық дереу тоқтатылды. Арнайы қоныс аударушылар қоныс аудару орындарында олар үшін белгіленген тәртіп пен қоғамдық тәртіпті қатаң сақтауға және Ішкі істер халық коммиссариатының арнайы комендатурасының барлық нұсқаулары мен өкімдеріне бағынуға міндетті болды.
Жаңа қоныстанған жерлерінде тәртіп бойынша жиі-жиі тексеруден өтті. Қоныс аударылғандар үш күн мерзім ішінде отбасындағы кез-келген өзгерістерді үнемі комендатураға хабарлауға тиіс болды. Қоныс аудару орындарында тәртіп пен қоғамдық тәртіпті бұзғаны үшін арнайы қоныс аударушылар айыппұл немесе қамауға алу түрінде жазаға тартылды. Қатаң бақылауға бағынбаған жағдайда тәртіп бұзушы ретінде 100 сомға дейін айыппұл төлеп, 5 күнге дейін қамауға алынды. Жаңа жердің жағдайына, құқықтық ережелерге наразы болып, өз беттерінше кету қашу ретінде қарастырылып, қатаң қылмыстық жауапкершілікке әкелді. Мұндай адамдар бас бостандығынан айырылып, ауыр жұмыстарға жіберілді.Осындай заң режимі олардың тұрмыс жағдайларын ауырлата түсті. Тек 8 жылы 1945 қаңтарда КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің «Арнайы қоныс аударушылардың құқықтық жағдайы туралы» қаулысы шықты, соған сәйкес арнайы қоныс аударушылар ресми түрде толық құқықты азаматтар ретінде анықталды. Алайда бұл сөз жүзінде ғана болды. Арнайы қоныс аударылғандардың бақылаушы комитеттің комендантының рұқсатынсыз ешқайда шығуға құқығы болған жоқ. Тоталитарлық жүйе жер аударылған халықтарды барынша тұсаулап ұстады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында тұтас халықтардың депортациясы жаңа — экономикалық, шаруашылық, идеологиялық, саяси, ұлтаралық проблемалар туғызды. Соғыс жылдары жалпы экономикалық қиындықтар барлық халыққа ауыр тигені мәлім. Сондықтан жер аударылғандарды орналастыру немесе республика көлемінде басқа жерге көшіру қосымша материалдық шығындарды қажет етті. Алайда ауыр болса да елімізде мемлекет тарапынан да олардың тұрмыс-тіршіліктеріне, мүмкіндігінше материалдық қолдау көрсетіліп тұрды.
Сондай күштеп көшірілген ұлттар Қызылорда облысына да жер аударылған еді. Облыс тұрғындары жер аударылып келген ұлттарды өздерінің қиын жағдайына қарамастан қамқорлыққа алды. Тіршілік ауыртпалығы мен күшті моральдық қысым жағдайында жергілікті халықтың қамқорлығынсыз өмір сүру қоныс аударушылар үшін қиын еді.
Депортацияға ұшыраған халықтардың жағдайы өте ауыр болды. Материалдық жағдайдың қиындығына қоса, олардың арасында, ауру — сырқау, өлім-жітім көп болды.
Қазақ халқы депортацияға ұшырағандарға қолынан келген жәрдемін жасады. Баспана, азық — түлік, киім-кешекпен көмектесті. Жүз мыңдаған отбасы мүшелері бір — бірінен көз жазып қалды, олардың кейбіреуі бала-шағасынан мәңгілікке айырылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында және соғыс жылдарында Қазақстанға жер аударылған корей, шешен, ингуш, түрік, болгар, Қырым татарлары және басқа халықтар мен этникалық топтар өкілдері соғыс кезінде және соғыстан кейінгі жылдары республика халық шаруашылығының барлық саласында еңбек етіп, оның өркендеуіне өз үлестерін қосты.
Соғыс жылдарындағы жалпы экономикалық қиындықтар барлық халыққа ауыр тигені мәлім. Сондықтан жер аударылғандарды орналастыру қосымша материалдық шығындарды талап етті. Елдегі жағдайдың ауырлығына қарамастан, мемлекет тарапынан депортацияланған ұлт өкілдерінің тұрмыс-тіршіліктеріне мүмкіндігінше материалдық қолдау көрсетілді.
Мұрағат құжаттарына сүйенсек 1943 жылдың 5 желтоқсанынан бастап Қызылорда қаласында поляк балаларына арнап поляк тілінде оқытатын толық емес мектеп ашу, М.Горкий атындағы № 2 мектептің екі бөлмесін поляк балаларын оқыту үшін жөндеу жұмыстарын жүргізу, дайындық біткенге дейін теміржол мектебіне уақытша орналастыру туралы тапсырмалар берілді [2, 47 п].
Қоныс аударылған шешендердің балаларына арнап балалар үйін ашу туралы шешім 1944 жылдың 29 маусымында шықты. 333 шешен балаларының балалар үйінде орналасуына және олардың келуінің әрі қарай жалғасуына байланысты 1944 жылдың 10 шілдесінде Қармақшы ауданы интернаты базасында қосымша 200 балаға арнап балалар үйін ашу, бұл мектепке тек шешен балаларын орналастыру, оларға азық-түлікті жеткізу үшін транспортпен қамтамасыз ету, облыстық бюджеттен қаржылай көмек көрсету шаралары белгіленген[3, 6 п].
Солтүстік Кавказдан арнайы жер аударылғандарға мал бөлу туралы 1945 жылдың 10 шілдесінде шыққан шешім бойынша Арал, Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Тереңөзек, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған аудандарына қоныстанған ұлттар үшін 2350 ірі бас мал, баспана салуға 300 мың рубль бөлінген. 1944жылы Арал, Қармақшы, Тереңөзек, Сырдария, Жаңақорған, Шиелі аудандарына 315 центнер астық бөлу туралы қаулы шыққан [4, 48 п]. Осылайша қолдан келгенше қуғынға ұшыраған халықтардың өмірін, тыныс-тіршілігін жеңілдетуге аз да болса жағдай жасалды.
Тек партияның ХХ сьезінен кейін ғана қуғын-сүргінге ұшыраған халықтар Отандарына орала бастады. Облысымыздың Қармақшы ауданы «Үшінші интернационал ауылы» күштеп қоныстандырылған кәріс, түрік ұлттарының түпкілікті мекеніне айналды. Қазіргі таңда еліміздің көркеюіне өздерінің үлестерін қосуда.
Әдебиет:
- Омарбеков Талас. ХХ ғасырдағы Қазақстанның өзекті мәселелері. -Алматы: Қазақпарат, 2001. — 404 б.
- Қызылорда облыстық мемлекеттік архиві (ҚОМА) 283 қор. 1-тізбе. 1-іс.
- ҚОМА 283 қор. 1-тізбе. 2-іс.
- ҚОМА 283 қор. 1-тізбе. 3-іс.
